Ta wersja HTML została zdobyta przez PTOP "Salamandra".
MINISTERSTWO ŚRODOWISKA

KRAJOWA STRATEGIA
OCHRONY I UMIARKOWANEGO
UŻYTKOWANIA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ

WARSZAWA 2003


Spis treści

1. WPROWADZENIE
1.1. Różnorodność biologiczna jako przedmiot strategii
1.2. Formalne i prawne podstawy Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej oraz jej relacje z innymi dokumentami strategicznymi
1.3.Tryb pracy nad Strategią
2. STAN ORAZ PROBLEMY OCHRONY RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ
3. STRATEGIA
3.1.Założenia wyjściowe
3.1.1.Przedmiot strategii
3.1.2. Podmioty uczestniczące w realizacji strategii
3.1.3. Realizacja strategii i jej horyzont czasowy
3.1.4. Zasady prowadzenia działań na rzecz ochrony różnorodności biologicznej
3.2.Wizja
3.3.Cel strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej
3.3.1.Cel nadrzędny
3.3.2.Działania strategiczne
3.3.3. Działania operacyjne
3.4. Oczekiwane efekty

Załącznik nr 1 - Stan i zagrożenia różnorodności przyrody Polski
Załącznik nr 2 - Wybrane działania na rzecz ochrony różnorodności biologicznej

PROGRAM DZIAŁAŃ NA LATA 2003-2006


1. WPROWADZENIE

 1.1 Różnorodność biologiczna jako przedmiot strategii

"Różnorodność biologiczna" jest pojęciem stosunkowo nowym, które w oficjalnych dokumentach pojawiło się wraz z Konwencją o różnorodności biologicznej (zwanej dalej Konwencją) (Dz.U. z 2002 r. Nr 184, poz. 1532), ogłoszoną i przyjętą podczas międzynarodowej konferencji Środowisko i Rozwój (UNICED), znanej jako Szczyt Ziemi, która odbyła się w Rio de Janeiro w 1992 roku. Określenie "ochrona i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej" łączy się z innymi powszechnie znanymi i stosowanymi pojęciami, takimi jak "ochrona przyrody" i "rozwój zrównoważony".

Konwencja definiuje pojęcie różnorodności biologicznej w sposób następujący: "różnorodność biologiczna oznacza zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów pochodzących, inter alia, z ekosystemów lądowych, morskich i innych wodnych ekosystemów oraz zespołów ekologicznych, których są one częścią. Dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz ekosystemami".

Opierając się także na innych funkcjonujących w literaturze definicjach (nieco szerzej traktujących poziom ponadgatunkowy) przyjmuje się, że różnorodność biologiczna oznacza zmienność wewnątrzgatunkową (bogactwo puli genowej) wszystkich żyjących populacji, międzygatunkową (skład gatunków) oraz ponadgatunkową (różnorodność ekosystemów i krajobrazów).

Ochrona różnorodności biologicznej i umiarkowane (racjonalne) użytkowanie jej elementów są w świetle Konwencji terminami ściśle ze sobą powiązanymi i wzajemnie się uzupełniającymi. A zatem historyczne przesłanki ochrony przyrody, głównie o charakterze filozoficznym, moralnym i estetycznym zostały uzupełnione bardziej utylitarnym podejściem - różnorodność biologiczną musimy chronić po to, aby móc z niej obecnie oraz w przyszłości, w zrównoważony sposób korzystać. Najistotniejsze jest to, że takie podejście zakłada konieczność zachowania całej przyrody Ziemi, na wszystkich poziomach jej organizacji, czyli zarówno ekosystemów bogatych i zróżnicowanych, jak i ubogich, znajdujących się w różnych stadiach sukcesyjnych, a także tych elementów, które do tej pory były niedocenione czy wręcz z premedytacją niszczone (np. jako tzw. szkodniki czy chwasty(1)). W Konwencji zwraca się także uwagę na bogactwo obszarów użytkowanych gospodarczo, w tym np. na różnorodność starych, tradycyjnych ras i gatunków zwierząt oraz odmian roślin użytkowych i potrzebę traktowania ich tak, by zapewniać ich trwałość i odtwarzalność. Ważnym jest przy tym, aby nie ograniczać się jedynie do ochrony konserwatorskiej, ale poprzez poznawanie praw rządzących przyrodą, w sposób świadomy ją kształtować, zapobiegając jednocześnie potencjalnym zagrożeniom.

Wymaga to zatem wszechstronnych działań ochronnych in situ (czyli w miejscu naturalnego występowania danego elementu) i ex situ (czyli poza naturalnym środowiskiem, w stworzonych przez człowieka kolekcjach, ogrodach zoologicznych, bankach genów itp.), a także współdziałania wielu instytucji reprezentujących różne sektory gospodarki.

Kierunki ochrony różnorodności biologicznej są szersze niż w tradycyjnie pojmowanej ochronie przyrody i powinny być odnoszone do przestrzeni całego kraju, a nie tylko do obszarów prawnie chronionych, które stanowią de facto jego mały wycinek. Ważne jest też wskazanie sposobów zachowania bądź przywrócenia różnorodności biologicznej na terenach użytkowanych i zagospodarowanych przez człowieka, w tym na obszarach już znacznie zdegradowanych.

Zgodnie z zapisami Konwencji, przedmiotem ochrony powinno być całe bogactwo przyrodnicze występujące na Ziemi. Jednak ograniczone środki finansowe przy znacznych kosztach, które trzeba ponieść na ochronę różnorodności biologicznej, zwłaszcza przy zastosowaniu czynnych form ochrony, zmuszają do wydzielenia grup gatunków i ekosystemów o wysokich priorytetach ochronnych. Szczególny nacisk położyć zatem należy na te składniki różnorodności, które są rzadkie i w różny sposób zagrożone wyginięciem lub trwałym przekształceniem.

Przy wyróżnianiu tych priorytetowych elementów, należy brać pod uwagę przesłanki biologiczne (np. gatunki kluczowe, których obecność wpływa na strukturę i funkcjonowanie całego ekosystemu), utylitarne (gatunki mające ważne znaczenie użytkowe) czy etyczno-kulturowe (gatunki postrzegane przez społeczeństwo jako tzw. gatunki flagowe, np. w przypadku naszego kraju - żubr, bocian biały, które są traktowane przez społeczeństwo jako szczególne dobro narodowe). Identyfikacja obiektów priorytetowych działań ochronnych powinna być dokonywana w różnej skali: lokalnej, regionalnej, krajowej i międzynarodowej.

Zgodnie z koncepcją rozwoju zrównoważonego, ochrona różnorodności biologicznej jest warunkiem koniecznym dalszego rozwoju gospodarczego kraju, a działania w tym zakresie muszą być zintegrowane z polityką społeczno-gospodarczą.


l.2 Formalne i prawne podstawy Krajowej strategii ochrony i użytkowania różnorodności biologicznej oraz jej relacje z innymi dokumentami strategicznymi

Polska podpisując w czerwcu 1992 roku w Rio de Janeiro Konwencję, a w roku 1996 ją ratyfikując, stała się jej pełnoprawną stroną i przyjęła na siebie wszystkie zobowiązania wynikające z tego ważnego dokumentu. Przesłanki, które legły u podstaw Konwencji, odnoszą się także w znacznej mierze do realiów polskich. Dotyczy to w szczególności stwierdzonych faktów, że:
W świetle przyjętych zobowiązań, formalną podstawę niniejszego opracowania stanowią postanowienia Artykułu 6 Konwencji, w myśl których:
"Każda Umawiająca się Strona, zgodnie ze swoimi szczególnymi warunkami i możliwościami:

(a) opracowuje krajowe strategie, plany lub programy działań dotyczące ochrony i zrównoważonego(2) użytkowania różnorodności biologicznej bądź dostosuje w tym celu istniejące strategie, plany lub programy, które odzwierciedlają, inter alia, działania przewidziane w niniejszej konwencji, właściwe dla danej Umawiającej się Strony, oraz

(b) włącza, w miarę możliwości i potrzeby, ochronę i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej do odpowiednich sektorowych i międzysektorowych planów, programów i polityk."

Zobowiązanie to zostało potwierdzone w II polityce ekologicznej państwa, przyjętej przez Radę Ministrów 13 czerwca 2000 r., a następnie Sejm w sierpniu 2001 r. W dokumencie tym stwierdzono, że ochrona różnorodności biologicznej i krajobrazowej jest istotna dla zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego państwa, a zatem do zadań władz państwowych należy tworzenie warunków sprzyjających ochronie różnorodności biologicznej. Za najważniejsze cele działań w tym zakresie uznano:
Należy więc zakładać, że realizacja II polityki ekologicznej państwa, której głównym celem jest "tworzenie warunków do realizacji strategii zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego kraju", stworzy korzystne otoczenie prawne, instytucjonalne i organizacyjne dla wdrożenia Krajowej strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej, zwanej dalej Strategią. Wpłynie też na ogólną poprawę stanu środowiska, co również uznać trzeba za jedno z zasadniczych uwarunkowań skutecznej ochrony różnorodności biologicznej, zwłaszcza in situ.

W II polityce ekologicznej państwa określone zostały także główne kierunki działań oraz cele ochrony różnorodności biologicznej w podziale na trzy przedziały czasowe: krótkookresowe - do 2002 roku, średniookresowe - do 2010 roku oraz długookresowe - do 2025 roku(3).

Cele krótkookresowe dotyczą przede wszystkim opracowania i wdrożenia Strategii ochrony różnorodności biologicznej, jako jednej z 13 strategii szczegółowych, stanowiących instrumenty realizacji II polityki ekologicznej państwa. Mówi się w nich również o konieczności "połączenia w jeden resort administrowania wszystkimi zasobami naturalnymi, co oznacza m.in. włączenie do kompetencji Ministerstwa Środowiska zadań związanych z ochroną zasobów przyrodniczych Bałtyku(4), ochrony gleb oraz planowania przestrzennego (...) oraz powołania Urzędu Głównego Konserwatora Przyrody, jako agencji nadzorowanej przez Ministra Środowiska;

Cele średniookresowe odnoszą się do działań na rzecz pełnej realizacji Strategii. Jest w nich mowa o utworzeniu w Polsce Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych NATURA 2000, wspieraniu prac badawczych i inwentaryzacyjnych w zakresie oceny stanu i rozpoznawania zagrożeń różnorodności biologicznej, prowadzeniu monitoringu różnorodności biologicznej. Ponadto w celach tych zwrócono szczególną uwagę na realizację Strategii przede wszystkim w ramach gospodarki rolnej, przy realizacji programów inwestycyjnych w budownictwie, rolnictwie, leśnictwie, transporcie i turystyce, a także w edukacji.

Cele długookresowe, to w istocie wizja pożądanego stanu, na którą składają się dwa zasadnicze elementy: 1) zabezpieczenie zachowania cennych przyrodniczo obszarów, dotychczas nie chronionych prawnie, poprzez objęcie ich różnymi formami ochrony przyrody; 2) stworzenie na pozostałym terytorium kraju takich warunków i zasad prowadzenia działalności gospodarczej (w tym zasad ochrony gatunkowej zwierząt i roślin), aby różnorodność biologiczna na terytorium kraju ulegała stopniowemu wzbogacaniu. Dla kontroli tego procesu powinien być wypracowany naukowo uzasadniony i społecznie akceptowalny zestaw mierników."

W ostatnich latach przyjęto także inne dokumenty strategiczne, których realizacja tworzyć powinna korzystne otoczenie dla działań podejmowanych w ramach niniejszej Strategii(5). Do dokumentów tych zaliczyć należy:
Strategia nawiązuje także do konwencji i porozumień międzynarodowych, których Polska jest stroną, wśród których do najważniejszych należą:
Bezpośrednią podstawą prawną opracowania, a w przyszłości także aktualizacji Strategii jest art. 35 ust. 2 ustawy z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2001 r. Nr 99, poz. 1079 z późn. zmianami) zobowiązujący ministra właściwego do spraw środowiska do sporządzenia krajowej strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej, wraz z programem działania.


1.3 Tryb pracy nad Strategią

Istotną podstawę opracowania niniejszej Strategii stanowiło kilka wcześniejszych opracowań, wśród których szczególne miejsce zajmują: 1/ Strategia ochrony żywych zasobów przyrody w Polsce (1991), opracowana przez prof. L. Ryszkowskiego i S. Bałazego w Zakładzie Badania Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN, 2/ Polskie studium różnorodności biologicznej przygotowane przez Narodową Fundację Ochrony Środowiska na konferencję w Rio de Janeiro, a wydaną w języku polskim w 1993 r., 3/ autorskie wersje strategii ochrony różnorodności biologicznej (1995, 1999) opracowane przez dr hab. M. Cieślaka, 4/ projekt Krajowej strategii i planu działań na rzecz ochrony i racjonalnego użytkowania różnorodności biologicznej opracowany przez Narodową Fundację Ochrony Środowiska w 1998, 5/ założenia i tezy strategii opracowane w Departamencie Leśnictwa, Ochrony Przyrody i Krajobrazu MOŚZNiL w 1999 r.

Zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami budowania strategii proces konstruowania niniejszego dokumentu obejmował następujące etapy:
Formułując zalecenia w niniejszej Strategii zastosowano podejście sektorowe(6) (ze względu na realizatorów), dokonując ich podziału na działy(7), wyróżnione zgodnie z oficjalnym podziałem na działy administracji (ustawa z dnia 4 września 1997 roku o działach administracji rządowej Dz. U. z 1999 r. Nr 82, poz.928 z późn. zmianami).

Zgodnie z art. 35 ust. 2 ustawy o ochronie przyrody uzupełnienie Strategii stanowi szczegółowy program działania, w którym w odniesieniu do celów operacyjnych zdefiniowanych w Strategii określone zostały warunki realizacyjne, w tym: jednostki odpowiedzialne za realizację, podmioty uczestniczące, szacunkowe koszty, źródła finansowania oraz termin realizacji.


2. STAN ORAZ PROBLEMY OCHRONY RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ

Różnorodność biologiczna Polski należy do najbogatszych w Europie(8). Jest to wynikiem zarówno dogodnych warunków naturalnych (położenie w centralnej części kontynentu, brak naturalnych barier na wschodzie i zachodzie, strefa klimatu przejściowego, zróżnicowana budowa geologiczna i urozmaicona rzeźba), jak i odmiennych, w stosunku do pozostałych krajów europejskich, wpływów gospodarki człowieka (nierównomierne uprzemysłowienie i urbanizacja kraju, zachowane na znacznych obszarach tradycyjne, ekstensywne rolnictwo oraz rozległe i trwałe historycznie lasy). Na stan różnorodności biologicznej wpłynęły także działania podejmowane w ramach ochrony przyrody, mającej w Polsce długą tradycję. W rezultacie podejmowanych inicjatyw wiele problemów odnoszących się do racjonalnego użytkowania różnorodności biologicznej zostało już rozwiązanych. Najważniejsze dokonania w tym zakresie przedstawione zostały w załączniku nr 2.

Jednak i w Polsce występowały i występują zagrożenia dla różnorodności biologicznej typowe dla współczesnej cywilizacji. Wśród nich do najbardziej znaczących zaliczyć należy:
Przemiany polityczne ustrojowe i gospodarcze, jakie zaszły po roku 1989 zwiększyły zagrożenia dla różnorodności biologicznej (gospodarka wolnorynkowa, zwiększenie inwestowania na nowych terenach, otwarcie granic, wzrost konsumpcji, itp.), a trudności ekonomiczne kraju w trakcie transformacji gospodarki znacznie utrudniły realizację zadań z zakresu jej ochrony w nowych realiach politycznych.

Wobec takiej sytuacji, dotychczasowe kierunki działań w sferze ochrony przyrody stają się w obecnych warunkach niewystarczające. Stosowane narzędzia realizacji zadań w zakresie ochrony różnorodności biologicznej wymagają stałego wzmacniania (kadry, środki finansowe) i doskonalenia (prawo, struktury organizacyjne). Niezbędna jest także większa integracja działań ochronnych z działaniami profilaktycznymi, za które odpowiedzialne winny być przede wszystkim sektory gospodarcze.

Realizacja wielu zadań nie będzie możliwa bez rozległej wiedzy na temat stanu, zmian i zagrożeń różnorodności biologicznej. Wiedza ta powinna służyć zarówno doskonaleniu metod ochrony, jak również szerokiej edukacji formalnej i nieformalnej całego społeczeństwa, a w tym przedstawicieli władzy. Bez przebudowy świadomości społecznej skuteczność wszelkich przedsięwzięć na rzecz zrównoważonego rozwoju (a w tym ochrony różnorodności biologicznej) będzie znikoma.

Ochrona różnorodności biologicznej musi być realizowana na obszarze całego kraju, również na obszarach użytkowanych produkcyjnie przez człowieka. Wymaga to przyjęcia nowatorskich rozwiązań, które będą uwzględniały zarówno interes gospodarczy jak i ochrony środowiska. Dotyczy to zwłaszcza obszarów użytkowanych rolniczo, które stanowią główny element krajobrazu Polski.

Obszary rolnicze charakteryzują się bogatą mozaiką siedlisk, wynikającą z tradycyjnych form gospodarowania, co powoduje, że około 30% użytków rolnych przedstawia wysokie walory przyrodnicze spełniając funkcję ostoi zagrożonych gatunków flory i fauny. Taka sytuacja wymusza w sektorze rolnym dokonanie zasadniczych zmian, szczególnie, że polskie rolnictwo przygotowuje się obecnie do modernizacji produkcji rolniczej i obszarów wiejskich. W odczuciu społecznym działania na rzecz środowiska mają mniejsze znaczenie wobec wagi problemów strukturalnych. Prowadzi to do wzrostu zagrożenia walorów przyrodniczych, nie tylko ze względu na dążenie do wzrostu i specjalizację produkcji rolniczej, jak również w efekcie pogłębiającej się marginalizacji regionów o niekorzystnych warunkach gospodarowania.

W Polsce, jak dotychczas, brak jest wyraźnej polityki mającej na celu zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, łączący w sobie ochronę różnorodności biologicznej w ekosystemach rolniczych i zapewnienie odpowiedniego poziomu życia rolników. Można to osiągnąć jedynie poprzez realizację wieloletnich programów rolnośrodowiskowych prowadzących do krzewienia dobrej praktyki rolniczej i podniesienia kultury ekologicznej społeczności wiejskiej.

Szczególna rolę w ochronie różnorodności biologicznej spełniają lasy, ponieważ pomimo znaczących przekształceń nadal zachowują duży stopień naturalności, cechują się znacznym zróżnicowaniem siedlisk i są ostoją wielu gatunków roślin i zwierząt, a także stanowią ważne ogniwo spajające inne ekosystemy i znacząco wpływają na ich stan, w tym również poprzez kształtowanie bilansu wodnego. Priorytetowa rola lasów w kształtowaniu i ochronie różnorodności biologicznej wymaga uznawania tej funkcji na równi z innymi ważnymi funkcjami. Szczególnej troski wymagają lasy prywatne, które w większości z powodu trudnej sytuacji finansowej właścicieli nie są w należyty sposób zagospodarowane i chronione.

Fundamentalne znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej ma ochrona ekosystemów wodnych, wód przybrzeżnych morza, rzek i ich dolin, jezior, oczek wodnych i terenów wodno-błotnych.

W gospodarce przestrzennej należy pilnie monitorować procesy bezpośrednio zagrażające walorom przyrodniczym i krajobrazowym naszego kraju i skutecznie je eliminować. Przede wszystkim należy zahamować rozpraszanie zabudowy - zwłaszcza na terenach o wysokich walorach krajobrazowych. Skutki powstawania nowych osiedli mieszkaniowych i rekreacyjnych lub też nowej zabudowy o funkcjach magazynowo-handlowych, to w wielu przypadkach fragmentacja krajobrazu, zaburzająca jego funkcjonowanie i utrudniająca skuteczną ochronę różnorodności biologicznej.

W większym stopniu należy także uwzględnić problematykę ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej w procedurach sporządzania dokumentów planistycznych na poziomie regionalnym i lokalnym. Szerzej wykorzystywane być powinny nowe "planistyczne" instrumenty ochrony środowiska, jakimi są oceny oddziaływania na środowisko, już nie tylko pojedynczych inwestycji, ale także - planów i programów. W tym celu konieczne jest dostarczenie planistom niezbędnych informacji o stanie różnorodności biologicznej, jej zagrożeniach i potrzebie ochrony (dokończenie kompleksowej inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej kraju). Wymaga to przygotowania lub przystosowania baz danych, w taki sposób, aby można je było wykorzystywać w planowaniu przestrzennym (dotyczy to zwłaszcza informacji kartograficznych w odpowiednich skalach).

Ważnym zagadnieniem jest również powstawanie konfliktów społecznych wokół ochrony przyrody w warunkach gospodarki rynkowej. Ich eliminacja wymaga wypracowania procedur negocjowania warunków ochrony oraz ustanowienia nowych instrumentów, zwłaszcza ekonomicznych, zachęcających społeczności lokalne do włączania się w działania na rzecz ochrony przyrody.

Rozwiązanie wspomnianych wyżej problemów wymagać będzie stworzenia stosownych uregulowań prawnych oraz wdrożenia efektywnych mechanizmów organizacyjnych, technicznych i finansowych, odnoszących się do wszystkich sfer ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. Bardzo duże znaczenie dla końcowych rezultatów podejmowanych działań będzie miało również tempo wzrostu gospodarczego kraju w obecnej dekadzie oraz optymalne wykorzystanie szans jakie stwarza przyszłe członkostwo Polski w Unii Europejskiej.

Reasumując należy stwierdzić, że większość problemów w sferze ochrony różnorodności biologicznej wzajemnie przenika się i warunkuje. Do najważniejszych z nich należą:
Każdy z wyżej wymienionych problemów wymaga podjęcia konkretnych działań w celu ich rozwiązania.


3. STRATEGIA

3.1 Założenia wyjściowe

3.1.1 Przedmiot strategii

Przedmiotem niniejszej Strategii jest, zgodnie z przytoczoną na wstępie definicją, cała różnorodność biologiczna na wszystkich poziomach jej organizacji, a więc różnorodność wewnątrzgatunkowa (genetyczna), międzygatunkowa i ponadgatunkowa (ekosystemów i krajobrazów).

Na poziomie genetycznym największą uwagę przywiązuje się do zachowania puli genowej gatunków użytkowanych gospodarczo, ze względu na ich znaczenie dla wyżywienia i rolnictwa. Dotyczy to przede wszystkim wytworzonej przez hodowców zmienności wewnątrzgatunkowej roślin uprawnych, drzew i krzewów leśnych i ozdobnych oraz zwierząt gospodarskich. Poziom ten, wykazujący największe zróżnicowanie, w przypadku gatunków dzikich jest najsłabiej rozpoznany. Stąd też aktywne działania na rzecz ochrony i zachowania zmienności wewnątrzgatunkowej w przypadku populacji gatunków dziko żyjących napotykają na duże trudności.

Na poziomie gatunkowym wyróżnić można szereg grup gatunków wymagających szczególnej uwagi. Zainteresowanie każdą z tych grup może być podyktowane innymi względami. Należą do nich przede wszystkim gatunki użytkowane gospodarczo (np. rośliny lecznicze, grzyby, ślimak winniczek), gatunki szczególnie cenne i/lub objęte ochroną prawną, w tym ginące i zagrożone, gatunki flagowe (np. bocian biały, morświn, foki, żubr) i kluczowe (np. drapieżniki, owady zapylające, rośliny żywicielskie), czy wreszcie gatunki konfliktowe (np. kormoran, wydra, bóbr).

Ostatni z poziomów - systemy ekologiczne, obejmuje różnorodność ekosystemów oraz ich układów przesądzających o różnorodności krajobrazów przyrodniczych. Ten poziom został objęty świadomymi działaniami ochronnymi i przyjęty jako odrębny przedmiot ochrony. Stało się tak z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze, rozwój gospodarczy sprawił, że zarówno ochrona gatunkowa jak i obszarowa (obejmująca jedynie wybrane, szczególnie cenne obszary) nie okazała się wystarczająco skuteczna. Po drugie stwierdzono, że zanikające krajobrazy (mozaiki ekosystemów leśnych, łąkowych, polnych oraz związanych z osadnictwem), ukształtowane w historycznym procesie harmonijnego współdziałania przyrody i człowieka powinny być chronione jako dziedzictwo ludzkości.


3.1.2 Podmioty uczestniczące w realizacji strategii

Strategia adresowana jest w pierwszym rzędzie do administracji rządowej różnych szczebli (w tym do jednostek im podległych) oraz władz samorządowych, czyli do tych organów władzy, które w bezpośredni sposób zarządzają zasobami przyrody w Polsce lub zajmują się sferami, które mogą mieć znaczący wpływ na jej stan.

Zakłada się, że osiągnięcie celów Strategii wymaga zaangażowania w jej realizację praktycznie wszystkich czynników decyzyjnych, jednostek wspierających oraz całego społeczeństwa. W związku z powyższym zakłada się, że oprócz organów władzy, do istotnych podmiotów uczestniczących w realizacji strategii należeć będą: jednostki naukowo-badawcze, placówki edukacyjne, ogrody zoologiczne i botaniczne, muzea, jednostki gospodarcze (bez względu na formę własności), środki masowego przekazu. Szczególna rola w tym procesie przypada organizacjom społecznym oraz grupom obywatelskim, z jednej strony obserwującym poczynania władzy, a z drugiej strony uczestniczącym w procesie realizacji Strategii.

Konkretne przyporządkowanie zadań jednostkom odpowiedzialnym oraz współuczestniczącym w ich realizacji zostało dokonane w ramach programu działań.

 3.1.3. Realizacja strategii i jej horyzont czasowy

Realizacja Strategii wymaga ścisłej współpracy międzyresortowej oraz szerokiego zaangażowania społecznego. Ciężar inspirowania i koordynowania przedsięwzięć dotyczących ochrony różnorodności biologicznej spoczywa na ministrze właściwym do spraw środowiska. Szczególną rolę w tym procesie powinien odgrywać Krajowy Punkt Kontaktowy Konwencji o Różnorodności Biologicznej, działający w ramach Ministerstwa Środowiska, odpowiedzialny za bieżącą współpracę ze wszystkimi podmiotami uczestniczącymi w realizacji Strategii. Jednym z ważniejszych zadań Krajowego Punktu Kontaktowego będzie współpraca ze stosownymi resortami, przygotowującymi szczegółowe plany operacyjne do programu działań oraz bieżące czuwanie nad jego realizacją.

Realizacja Strategii wymaga także stałej koordynacji działań wynikających z międzynarodowych zobowiązań Polski, w tym np. podejmowanych w ramach współpracy z Europejską Agencją Środowiska.

Osiągnięcie celów określonych w Strategii wymagać będzie efektywnego wykorzystywania wszystkich aktualnie dostępnych instrumentów realizacyjnych, a także nowych narzędzi wykreowanych w miarę jej wdrażania. Instrumenty te, w zależności od ich charakteru, mieszczą się w następujących grupach działań: prawnych, organizacyjnych, ekonomicznych, naukowo-badawczych, technicznych i technologicznych oraz edukacyjnych.

Cel nadrzędny i działania strategiczne określone w Strategii mają charakter ponadczasowy i powinny być stałym elementem polityki państwa. Odnosi się to również do znaczącej grupy działań operacyjnych, szczególnie tych, których istotą jest stałe podnoszenie skuteczności, prowadzenie monitoringu i badań naukowych itp. Natomiast część działań, mająca charakter działań jednorazowych, winna być podjęta i realizowana w miarę potrzeb i możliwości w kolejnych latach. Wynikające z nich zadania będą umieszczane w sukcesywnie opracowywanych programach działań, począwszy od programu na lata 2003-2006.


 3.1.4 Zasady prowadzenia działań na rzecz ochrony różnorodności biologicznej

W realizacji Strategii niezbędne jest uwzględnienie następujących zasad działania:


 3.2 Wizja

We wspomnianej Długookresowej strategii trwałego i zrównoważonego rozwoju - Polska 2025 zapisano, że stan i zasoby środowiska (obok społeczeństwa i gospodarki), stanowią jeden z trzech najważniejszych czynników, które determinować będą warunki i możliwości dalszego rozwoju Polski w XXI wieku. W dokumencie tym przyjęto również, że jednym z najważniejszych zadań jest: "zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego kraju, podniesienie jakości życia społeczeństwa poprzez zapewnienie dobrego stanu środowiska naturalnego na całym obszarze kraju oraz zagwarantowanie, że polskie dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe przekazane zostanie następnym pokoleniom w stanie umożliwiającym realizację również ich aspiracji ...". Kompleksowa wizja docelowego stanu kraju, który powinien zostać osiągnięty w wyniku zrealizowania najbardziej pożądanego scenariusza rozwoju, zawiera szereg zapisów dotyczących poszczególnych komponentów środowiska oraz mechanizmów ograniczenia negatywnych oddziaływań człowieka. W odniesieniu do sfery przyrodniczej wizja ta zawiera się w następujących stwierdzeniach:

Zarządzanie przestrzenią powinno służyć zapewnieniu właściwych relacji pomiędzy potrzebami człowieka i ochrony przyrody. Zwiększać się będzie powierzchnia i liczba obszarów chronionych, tworzonych przez władze różnych szczebli, a podstawą systemu tych obszarów będzie europejska sieć ekologiczna - NATURA 2000. Powinny być bezwzględnie przestrzegane zasady ochrony przyrody i zrównoważonego wykorzystywania zasobów biologicznych także poza obszarami chronionymi."


Jako podsumowanie i uszczegółowienie powyżej opisanej, docelowej wizji kraju w perspektywie 2025 roku, w niniejszej Strategii przyjmuje się następujący zapis wizji Polski w odniesieniu do sfery przyrodniczej:

Cały obszar Polski, w tym polskie obszary morskie, cechować będzie się wysoką jakością środowiska przyrodniczego, umożliwiającą zachowanie pełnego bogactwa różnorodności biologicznej polskiej przyrody oraz trwałości i równowagi procesów przyrodniczych - tereny o najwyższych walorach przyrodniczych objęte będą ochroną prawną i połączone systemem funkcjonujących korytarzy ekologicznych, a większość terenów zdegradowanych zostanie zrekultywowana. Jednocześnie stworzone zostaną i funkcjonować będą mechanizmy prawne, organizacyjne i ekonomiczne zapewniające zachowanie różnorodności biologicznej i jej racjonalne użytkowanie. Dla znaczącej części obszaru kraju, lokalne walory przyrodnicze będą jednym z podstawowych "kół zamachowych" rozwoju społeczno-gospodarczego, co przyczyni się do poprawy poziomu życia mieszkańców. Społeczeństwo cechować się będzie znacznie większą wrażliwością przyrodniczą i świadomością ekologiczną, co przejawiać się będzie także w aktywnej działalności organizacji społecznych.

Powodzenie realizacji Strategii, a więc osiągnięcie zakładanej wizji, uzależnione w znacznym stopniu będzie od następujących uwarunkowań:



 3.3 Cel strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej

 3.3.1 Cel nadrzędny

Całokształt działań podejmowanych we wszystkich sferach działalności człowieka (gospodarczej, ekonomicznej, naukowo-badawczej, prawnej i edukacyjnej) powinien służyć osiągnięciu celu nadrzędnego, jakim jest:

Zachowanie całego rodzimego bogactwa przyrodniczego oraz zapewnienie trwałości i możliwości rozwoju wszystkich poziomów jego organizacji (wewnątrz-gatunkowego, międzygatunkowego i ponadgatunkowego).

Ochrona różnorodności biologicznej musi obejmować przyrodę całego kraju, bez względu na formę jej użytkowania (obszary objęte ochroną i użytkowane gospodarczo) oraz stopień jej przekształcenia lub zniszczenia.

Ocena stanu różnorodności biologicznej, skuteczności podejmowanych działań ochronnych i działań związanych z jej użytkowaniem będzie prowadzona w oparciu o opracowywany aktualnie przez Europejską Agencję Środowiska zestaw wskaźników. Skuteczność wdrażania strategii i realizacji zadań wynikających z kolejnych programów działań będzie przedmiotem okresowych ocen i corocznych narad z udziałem podmiotów uczestniczących w ich realizacji.


 3.3.2 Działania strategiczne

Osiągnięcie celu nadrzędnego wymaga realizacji czterech zasadniczych działań strategicznych:
  1. Rozpoznawanie i monitorowanie stanu różnorodności biologicznej(10) oraz istniejących i potencjalnych zagrożeń;

  2. Usuwanie lub ograniczanie aktualnych i potencjalnych zagrożeń różnorodności biologicznej;

  3. Zachowanie i/lub wzbogacanie istniejących oraz odtwarzanie zanikłych elementów różnorodności biologicznej;

  4. Integracja działań na rzecz ochrony różnorodności biologicznej z działaniami ważnych dla tej ochrony sektorów gospodarki oraz administracji publicznej i społeczeństwa (w tym organizacji pozarządowych).
Powyższe działania realizowane będą poprzez tworzenie odpowiednich mechanizmów prawnych, organizacyjnych i ekonomiczno-finansowych, warunkujących zachowanie i racjonalne użytkowanie zasobów różnorodności biologicznej, a także szerokie upowszechnianie znaczenia podejmowanych działań. Do mechanizmów tych bezpośrednio odnoszą się przedstawione niżej działania operacyjne. Ich układ nawiązuje do działów administracji rządowej, określonych w ustawie o działach administracji rządowej z 4 września 1997 r. W niektórych przypadkach, ze względów porządkowych, w obrębie działów wyróżniono także sfery problemowe.

3.3.3.Działania operacyjne

DZIAŁ "ŚRODOWISKO"

Sfera: "ochrona przyrody i krajobrazu"

Ochrona zasobów genetycznych gatunków dzikich
  1. Ochrona gatunków o zagrożonych pulach genowych wymagających przedsięwzięć ochronnych w skali kraju i poszczególnych regionów.

  2. Odtworzenie i ochrona sieci korytarzy ekologicznych (leśnych, rzecznych i innych) zapewniających wymianę genów pomiędzy różnymi populacjami lokalnymi.

  3. Ochrona ex situ rodzimych zagrożonych gatunków roślin i zwierząt.

    Ochrona gatunków zagrożonych i ginących

  4. Ochrona ginących gatunków roślin i zwierząt, z uwzględnieniem ich regionalnej zmienności.

  5. Zatrzymanie procesu zmniejszania się zasobów pospolitszych gatunków, reagujących na antropogeniczne zmiany środowiska.

  6. Ochrona gatunków kluczowych w różnych typach ekosystemów.

    Umiarkowane użytkowanie gatunków

  7. Racjonalizacja gospodarowania zwierzętami łownymi oraz rybami użytkowanymi rybacko i wędkarsko.

  8. Racjonalizacja zasad gospodarczego pozyskiwania dziko żyjących roślin i zwierząt (zbiór i skup owoców, ziół, grzybów jadalnych, w tym owocnikujących grzybów mikoryzowych, ślimaków itp.).

    Działania wobec gatunków obcych

  9. Zapobieganie introdukcjom, eliminacja, powstrzymywanie rozprzestrzeniania oraz kontrola liczebności gatunków obcych, w szczególności tych, które najbardziej zagrażają rodzimym zasobom różnorodności biologicznej.

  10. Badanie wpływu gatunków obcych na rodzime gatunki i ekosystemy oraz społecznych i ekonomicznych skutków tego wpływu.

    Działania wobec organizmów zmodyfikowanych genetycznie

  11. Kontrola organizmów zmodyfikowanych genetycznie pod względem ich ewentualnego wpływu na środowisko i różnorodność biologiczną.

    Działania wobec gatunków konfliktowych i o negatywnym odbiorze społecznym

  12. Racjonalizacja postępowania z gatunkami konfliktowymi i gatunkami wywołującymi negatywny odbiór społeczny.

    Ochrona siedlisk i ekosystemów

  13. Ochrona ginących zbiorowisk roślinnych i biotopów specjalnej troski.

  14. Racjonalizacja sieci obszarów i obiektów chronionych oraz sposobu zarządzania nimi.

  15. Wdrożenie programu Natura 2000.

  16. Kompleksowa ochrona i umiarkowane użytkowanie ekosystemów wodno-błotnych.

  17. Kompleksowa ochrona i umiarkowane użytkowanie morskiej różnorodności biologicznej.

    Sfera: "leśnictwo"

  18. Uwzględnianie potrzeb ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej podczas zalesiania gruntów rolnych.

  19. Zachowanie pełni zmienności drzew leśnych.

  20. Pełne oparcie gospodarki leśnej na racjonalnych podstawach przyrodniczych.

  21. Skuteczna ochrona i umiarkowane użytkowanie ekosystemów wodno-błotnych w lasach.

  22. Ukształtowanie stref przejścia (ekotonów) na skrajach lasu.

  23. Ochrona obszarów wrażliwych (w tym obszarów górskich) na zmiany sposobu gospodarowania, w szczególności w zakresie gospodarki leśnej.

  24. Zapewnienie ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej w procedurach urządzania, zagospodarowania i ochrony lasu.

  25. Skuteczna ochrona i umiarkowane użytkowanie różnorodności biologicznej w lasach niepaństwowych.

  26. Skuteczna edukacja przyrodniczo-leśna społeczeństwa.

    Sfera "zasoby geologiczne / gospodarka surowcowa"

  27. Minimalizacja skutków eksploatacji kopalin dla różnorodności biologicznej.

    Sfera "ochrona środowiska"

  28. Minimalizacja zanieczyszczeń wód, powietrza i gruntu.

    Sfera "promocja i edukacja"

  29. Nasycenie strumienia informacji elementami ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej.

  30. Budowa aktywności obywatelskiej w zakresie ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej.

  31. Udoskonalenie ogólnodostępnego systemu informacji o różnorodności biologicznej.

    Sfera "monitoring przyrodniczy"

  32. Efektywny monitoring stanu elementów różnorodności biologicznej.


    DZIAŁ "GOSPODARKA WODNA"

  33. Zapewnienie wystarczających zasobów wodnych dla ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej.

  34. Skuteczna ochrona różnorodności biologicznej rzek i odtworzenie ich ciągłości ekologicznej.

  35. Wdrożenie sprzyjających przyrodzie metod ochrony przeciwpowodziowej.


    DZIAŁY "ROLNICTWO" "ROZWÓJ WSI" I "RYNKI ROLNE"

  36. Zachowanie agrobioróżnorodności w warunkach gospodarki rolnej.

  37. Skuteczna ochrona roślin i zwierząt użytkowych.

  38. Zwiększenie powierzchni zadrzewień i zakrzaczeń na terenach użytkowanych rolniczo.

  39. Opracowanie krajowej sieci obszarów przyrodniczo wrażliwych wraz z programem ich ochrony.

  40. Zmniejszenie stopnia zanieczyszczenia wód substancjami pochodzenia rolniczego, w tym także ściekami gospodarczymi i bytowymi.

  41. Podniesienie świadomości rolników i rybaków w zakresie ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej.

  42. Opracowanie mechanizmów sprzyjających przekazywaniu gruntów użytkowanych rolniczo na cele ochrony przyrody.

  43. Ochrona i umiarkowane użytkowanie różnorodności biologicznej w akwenach użytkowanych rybacko.

  44. Przeciwdziałanie nadmiernej eksploatacji gatunków morskich i zapobieganie niszczeniu siedlisk w celu zapewnienia trwałości populacji tych gatunków.


    DZIAŁ "BUDOWNICTWO, GOSPODARKA PRZESTRZENNA I MIESZKANIOWA"

  45. Wdrożenie zasad ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej do procedur planowania przestrzennego.

  46. Stworzenie merytorycznego i technicznego zaplecza w postaci aktualnych wyczerpujących przestrzennych baz danych o różnorodności biologicznej poszczególnych obszarów.

  47. Ochrona zieleni miejskiej i wiejskiej.


    DZIAŁ "TURYSTYKA"

  48. Rozwój zrównoważonej turystyki jako formy umiarkowanego użytkowania obszarów cennych przyrodniczo.


    DZIAŁY "OŚWIATA I WYCHOWANIE" I "SZKOLNICTWO WYŻSZE"

  49. Uwzględnianie w opracowywanych dla wszystkich etapów edukacyjnych podstawach programowych i programach nauczania problematyki ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej.

  50. Przygotowanie kwalifikowanej kadry nauczycielskiej, stosownych programów i pomocy dydaktycznych dla efektywnego kształcenia w zakresie ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej.


    DZIAŁ "NAUKA"

  51. Rozwój i popularyzacja wiedzy naukowej potrzebnej do skutecznej ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej, zwłaszcza dotyczącej:
    • gatunków rzadkich, zagrożonych wyginięciem, cennych ze względów gospodarczych (np. zioła) lub ze względu na rolę jaką spełniają w ekosystemach (ptaki drapieżne, padlinożercy, grzyby),
    • ekosystemów zagrożonych i jednocześnie cennych ze względów gospodarczych, badawczych lub innych (np. zanikające jeziora dystroficzne, lobeliowe, płytkie zatoki morskie) oraz ekosystemów unikatowych w skali międzynarodowej, regionalnej, krajowej i lokalnej (np. rozległe jaskinie),
    • genotypów roślin uprawnych, zwierząt gospodarskich i ryb hodowlanych, w tym szczególnie starych rodzimych ras i odmian,
    • zagrożeń dla rodzimej różnorodności biologicznej.

  52. Wyrównanie szans wszystkich jednostek dysponujących potencjałem merytorycznym (jednostki naukowe, organizacje społeczne, fundacje, itp.) w dostępie do środków finansowych przeznaczonych na prace badawczo-rozwojowe związane z ochroną i umiarkowanym użytkowaniem różnorodności biologicznej oraz preferowanie przedsięwzięć interdyscyplinarnych o znaczeniu ponad lokalnym w polityce finansowania periodyków i wydawnictw naukowych oraz seminariów i konferencji.

  53. Efektywniejsza współpraca nauki z praktyką (administracją, przemysłem, organizacjami społecznymi itp.) w celu pełniejszego i szybszego wykorzystywania wyników prac, w tym szczególnie w procesach decyzyjnych.


    DZIAŁ "TRANSPORT"

  54. Minimalizacja negatywnego oddziaływania sieci transportowej na elementy różnorodności biologicznej.


    DZIAŁ "GOSPODARKA MORSKA"

  55. Skuteczna ochrona i umiarkowane użytkowanie środowiska morskiego.


    DZIAŁ "GOSPODARKA"

  56. Minimalizacja negatywnego oddziaływania energetyki na środowisko.

    DZIAŁ "OBRONA NARODOWA"

  57. Rozpoznanie i ochrona różnorodności biologicznej na terenach użytkowanych przez Siły Zbrojne.

 3.4 Oczekiwane efekty

Nagromadzone dane zostaną wykorzystane przy opracowywaniu, przez odpowiednie instytucje rządowe i samorządowe, krajowych i regionalnych dokumentów strategicznych. Wdrażanie zasad podanych w Strategii w wielu przypadkach wpłynie w sposób istotny na ograniczenia w sposobach użytkowania terenu, powodując konieczność wprowadzania zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, co często wiąże się ze sprawami odszkodowań finansowych.
  1. Z punktu widzenia Konwencji nie istnieje pojęcie "szkodnika" czy "chwastu".
  2. Dla angielskiego zwrotu sustainable w języku polskim powszechnie stosuje się tłumaczenie "zrównoważony" (lub "zrównoważony i trwały") i wydaje się to być bardziej poprawnym terminem zamiast "umiarkowanego" użytkowania różnorodności biologicznej, przyjętego w tekście Ustawy o ochronie przyrody. Termin "zrównoważony" używa się także w Konstytucji RP oraz innych aktach prawnych dotyczących ochrony środowiska.
  3. Zgodnie z przyjętym założeniem dokumentem nadrzędnym w stosunku do niniejszej Strategii jest II polityka ekologiczna państwa. Ponieważ szereg zapisów Strategii wynika bezpośrednio z celów tego dokumentu, cele te zostały w tym miejscu powtórzone, tak by łatwiejsze było odwoływanie się do nich.
  4. Zadania związane z ochroną zasobów przyrodniczych Bałtyku są już w znacznej mierze w kompetencji Ministra Środowiska w ramach Konwencji Helsińskiej, a zagadnienia ochrony gleb znajdą się w tych kompetencjach wraz z przystąpieniem przez Polskę do Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania pustynnienia. Natomiast planowanie przestrzenne należy aktualnie do kompetencji Ministra Infrastruktury.
  5. Szersze omówienie dotychczasowych działań na rzecz ochrony różnorodności biologicznej w Polsce omówiono w załączniku nr 2.
  6. Teoretycznie możliwe jest zastosowanie innego kryterium podziału. I tak, strategię ochrony różnorodności biologicznej można rozpatrywać z punktu widzenia: a) przedmiotu ochrony, gdzie zapisy strategii odnoszą się do wskazanych poziomów różnorodności biologicznej: genetycznej, gatunkowej lub systemów ekologicznych; b) sposobów (metod) ochrony realizowanej in situ (zarówno czynnej jak i biernej) oraz ex situ; c) zróżnicowania przestrzennego kraju (różne strategie dla różnych obszarów); d) zróżnicowania rodzajów użytkowania ziemi; e) stosowanych narzędzi ochrony (działania prawne, organizacyjne, ekonomiczno-finansowe czy edukacyjne).
  7. W II polityce ekologicznej państwa wymieniono następujące działy które powinny w swoich działaniach uwzględnić ustalenia niniejszej Strategii: rolnictwo, leśnictwo, turystyka i rekreacja, zagospodarowanie przestrzenne, transport, gospodarka wodna, gospodarka morska, edukacja, kultura.
  8. Stan różnorodności biologicznej Polski i jej zagrożenia zostały szerzej omówione w załączniku nr 1.
  9. Pod pojęciem gatunek obcy rozumie się również obce podgatunki, rasy i niższe taksony.
  10. Zakres rozpoznania i monitorowania stanu różnorodności biologicznej powinien być w pierwszym rzędzie podyktowany możliwością wykorzystania tych informacji do poprawy skuteczności zarządzania jej zrównoważonym użytkowaniem i ochroną.

      Powrót