Klub Przyrodników

Status.

Gatunek z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej (kod 1014), w "Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt" kategoria EN (gatunek wysokiego ryzyka). Ślimak wpisany jest na światową "czerwoną listę IUCN" (kat. LR).

Zasięg.

Poczwarówka zwężona uważana jest za gatunek palearktyczny (Proschwitz 2003). Zasięg ślimaka rozciąga się od Irlandii i Portugalii na zachodzie do Uralu i wschodniego Zakaukazia na wschodzie. Na południu jej areał występowania zaczyna się od północnego Iranu i europejskich krajów śródziemnomorskich (Zając 2004). W Polsce, do roku 2007, opisanych zostało 20 stanowisk (Pokryszko 2004), niemniej jednak po inwentaryzacji Lasów Państwowych w 2007 roku ich ilość znacznie wzrosła. Nowe stanowiska opisano w północno-zachodniej Polsce (Książkiewicz 2008), w Małopolsce (Gołąb, Lipińska, Zając 2008, Kaszuba 2009) a także na Podkarpaciu (Książkiewicz, niepublikowane).

Poczwarówka zwężona jest opisywana z terenu prawie całej Polski, wyjątek stanowią Góry Świętokrzyskie, Karkonosze, Babia Góra i Tatry (Zając 2004).
W zależności od klimatu (szerokości geograficznej) wybiera różne typy siedlisk.- jest tzw. gatunkiem wielosiedliskowym (Pokryszko 2003).

Morfologia muszli.

Muszla mięczaka jest lewoskrętna, powierzchnia delikatnie prążkowana. Jej wysokość u dorosłego osobnika waha się od 1,5mm-1,9mm, szerokość nie przekracza 1mm. Barwa konchy jest czerwonawa. Na aperturę otworu składa się 4-5 ząbków- jeden z nich (tak zwany ząb palatalny) jest wydłużony i tworzy charakterystyczne, rynienkowate zaklęśnięcie, które ciągnie się do połowy ostatniego skrętu. Otwór ma kształt serca (Wiktor 2004).
Muszla przypomina w zarysie wrzeciono, bowiem zwęża się zarówno u szczytu jak i u podstawy.

Kiedy szukać poczwarówki zwężonej? Poczwarówka zwężona jest aktywna podczas całego okresu wegetacyjnego, zatem poszukiwania możemy rozpocząć wczesną wiosną i prowadzić je do pierwszych przymrozków. Niemniej jednak, ślimaka najłatwiej znaleźć na przełomie lata i jesieni, gdy temperatura powietrza obniża się a wzrasta jego wilgotność. W okresie od sierpnia do października liczebność populacji zwykle jest znaczna, w związku z tym mamy większe prawdopodobieństwo odnalezienia zwierzęcia. Najefektywniejszą metodą zbioru poczwarówki zwężonej jest pobieranie prób glebowych. Czasami, w okresie znacznej wilgotności, poczwarówkę zwężoną można zaobserwować pełzającą po liściach roślin jednoliściennych. W związku z tym, podczas wizyt terenowych warto być zaopatrzonym w lupkę.

Siedlisko.

Poczwarówka zwężona to ślimak, który w zależności od uwarunkowań klimatycznych wybiera różne siedliska. Ze względu na zakres projektu EkoFundusz, podczas poszukiwań terenowych, skupiliśmy się na obszarze Polski północno- zachodniej. W tej części naszego kraju, Vertigo angustior przywiązana jest do torfowisk alkalicznych (Załącznik I Dyrektywy Siedliskowej, kod: 7230) a także (najczęściej) do szuwarów wielkoturzycowych (P24 Magnocaricion). Powierzchnie mają charakter otwarty. W przypadku mechowisk- poczwarówka zwężona zajmuje ich skraj, gdzie występują turzyce kępowe. Wśród turzycowisk, pełza po detrytusie powstałym w wyniku rozkładu liści turzycy błotnej Carex acutiforis i turzyc kępowych. Ze względu na zapotrzebowanie mięczaków na wapń (pierwiastek będący głównym składnikiem ich muszli), muszą one mieć do niego dostęp. W związku z tym, poczwarówka zwężona, występuje jedynie na siedliskach ukształtowanych na podłożu wapiennym.

Ściółka siedlisk poczwarówki zwężonej pozostaje wilgotna przez cały rok. Na powierzchniach porośniętych turzycami kępowymi- ślimaki mogą przetrwać okresowe podtopienie. Zwykle jednak, optymalne warunki znajdują na siedliskach o stałej, umiarowej wilgotności.
Opisane wyżej miejsca spotkać można w dolinie niewielkich rzek np. nad Ilanką, Pliszką, Bobrową Strugą, Konotopem, Czarną, Flintą, Samborką, Płytnicą, Szczyrą czy Debrzynką. Siedliska tego typu występują też w pobliżu jezior przepływowych.

Biologia.

Nie posiadamy pełnych danych na temat biologii tego gatunku, niemniej jednak, ze względu na rosnące zainteresowanie poczwarówkami, można się spodziewać że uzupełnimy naszą wiedzę na ten temat.

Większość gatunków ślimaków do swojego życia potrzebuje: odpowiedniej wilgotności, dostępności schronień i pożywienia a także wapna. Woda jest czynnikiem umożliwiającym im poruszanie się (produkcja śluzu) i reprodukcję. Należy podkreślić, że jaja mięczaków są podatne na wysychanie i w związku z tym muszą być składane w bardzo wilgotnych miejscach (Burch and Pearce 1990).

Bazując na dotychczasowych badaniach, wnioskujemy, że dla poczwarówki zwężonej bardzo istotna jest kompozycja odpowiednich warunków środowiskowych, mniej ważny jest skład gatunkowy roślin (Cameron 2003).

Jak już wcześniej wspominałam, ślimak do swojego funkcjonowania potrzebuje wapna. Pozyskuje ten pierwiastek wchłaniając go przez skórę z wody.
Obecność refugiów stanowi ważny warunek funkcjonowania ślimaków. Miejscami, w których mogą one przetrwać niesprzyjający okres są kępy turzyc- odnajdują tu schronienie w czasie wysokiego poziomu wody, a także wilgoć, gdy nadjedzie bardziej suchy okres. Wydaje się, że korzystne są rozległe powierzchnie o charakterze mozaikowym pod względem topografii i, co za tym idzie, wilgotności. W obrębie obiektów ślimak znajduje fragmenty powierzchni, które pozwalają mu przetrwać, niezależnie od warunków w danym sezonie.

Aktywność ślimaków lądowych jest uzależniona od temperatury, wilgotności i naświetlenia (Burch and Pearce 1990). Ślimaki są bardziej aktywne w okresie wysokiej wilgotności i niższych temperatur (Burch and Pearce 1990). Dlatego też, poczwarówkę zwężoną łatwiej dostrzec pełzającą po roślinach w okresie deszczowego września niż w upalnym czerwcu.

Zubożałe populacje Vertigo angustior mogą odrodzić, gdy zaistnieją odpowiednie warunki. Ślimak szybko rozmnaża się i osiąga znaczną liczebność (Falkner 2003). Poczwarówka zwężona rozprzestrzenia się na sierści zwierząt kopytnych, może się również przemieszczać za pośrednictwem prądu wody, przyczepiona do fragmentów drewna czy roślin (Hornung et al. 2003).

Zagrożenia siedlisk, propozycje ochrony.

Siedliska poczwarówki zwężonej w północno-zachodniej Polsce są zniekształcone przez eutrofizację i przesuszenie. W wyniku działalności człowieka, przyspieszona została również sukcesja drzew a także wkraczanie gatunków łęgowych np. pokrzywy zwyczajnej. W wyniku wyżej opisanych procesów, na powierzchniach zmieniają się warunki mikrosiedliskowe- często spada wilgotność ściółki i wzrasta jej temperatura przyczyniając się do zdziesiątkowania populacji ślimaków.

Warto podkreślić, że niektóre siedliska (część turzycowisk) to miejsca niegdyś ekstensywnie użytkowane, na których zaprzestano koszenia czy spasania 10-15 lat temu. Zarzucenie tych czynności doprowadziło do zarastania powierzchni. Należy podkreślić, że poczwarówce zwężonej nie przeszkadza umiarkowane koszenie (Zając 2004), a często pozwala zachować stanowisko stabilnym. W związku z powyższym, kontrola stanowiska stanowi istotny element ochrony ślimaka i pierwszy krok do zachowania siedliska. Wkraczająca pokrzywa czy podrost drzew może być szybko wyeliminowany poprzez ręczne koszenie i wywiezienie w ten sposób otrzymanej materii organicznej.

W przypadku zacienionych powierzchni należy zastosować wycinkę drzew.

Mając do czynienia z obiektem przesuszonym, warto rozważyć budowę zastawki np. na rowie melioracyjnym.

Planowanie i wykonywanie wszelkich zabiegów z zakresu ochrony czynnej powinno być poprzedzone badaniami terenowymi i oceną specjalistów: malakologa i botanika. Wstępna waloryzacja powierzchni pozwoli określić, które miejsca są najbardziej przekształcone i niesprzyjające dla ślimaka.

Literatura:

1. Burch J.B., Pearce T.A, 1990, Terrestial gastropoda, in D.L. Dindal, ed. Soil Biology Guide. John Wiley & Sons, Inc, New York, New York, pp 201-299.
2. Cameron R.A.D., 2003, Life-cycles, molluscan and botanical associations of Vertigo angustior and Vertigo geyeri (Gastropoda: Pulmonata: Vertiginidae). Heldia 5: 95-110.
3. Falkner G., 2003, The status of the four Annex II species of Vertigo in Bavaria (Gastropoda: Pulmonata: Vertiginidae). Heldia 5, pp:59-72.
4. Gołąb M., Lipińska A. Zając K., 2008, Nowe stanowiska poczwarówki zwężonej Vertigo angustior Jeffreys, 1830 w Małopolsce. XXIV Krajowe Seminarium Malakologiczne- materiały konferencyjne. Państwowy Instytut Geologiczny, Gdańsk, pp. 22.
5. Hornung E., Majors G., Feher Z., Varga A., 2003, An overview of the Vertigo species in Hungary: their distribution and habitat preferences (Gastropoda: Pulmonata: Vertiginidae). Heldia 5, pp: 51-57.
6. Kaszuba M. 2009, Malakofauna Dębnicko- Tynieckiego obszaru łąkowego w Krakowie. XXV Krajowe Seminarium Malakologiczne, Boszkowo p. 52.
7. Książkiewicz Z., 2008, The Narrow- Mouthed Whorl snail Vertigo angustior (Pulmonata: Gastropoda: Vertiginidae) - distribution and habitat disturbance in northwestern Poland. Tentacle 16, pp: 5-6.
8. Michigain Natural Features Inventory, 2007. Vertigo cristata. Michigan State University Board of Trustees, pp. 1-4.
9. Pokryszko M.B. 2004- Vertigo angustior, Vertigo moulinsiana Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce, red. Zbigniew Głowaciński & Janusz Nowacki, Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie & Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu.
10. Pokryszko M.B., 2003, Vertigo of continental Europe- autecology, threats and conservation status (Gastropoda: Pulmonata: Vertiginidae). Heldia 5, pp:13-25
11. Proschwitz T., 2003, A review of the distribution, habitat selection and conservation status of the species of the genus Vertigo in Scandinavia (Denmark, Norway and Sweden) (Gastropoda: Pulmonata: Vertiginidae). Heldia 5, pp:27-50.
12. Wiktor A. 2004. Ślimaki lądowe Polski. Wydawnictwo Mantis, Olsztyn, p.302.
13. Zając K., 2004, Vertigo (Vertilla) angustior Jeffreys, 1830. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000- podręcznik metodyczny. Bezkręgowce (red. Witkowski Z. & Adamski P.) pp:152-154. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.