W dniach 16 - 17 listopada 2007 w Ośrodku Hotelowym przy IBL „Leśna Polana” w Sękocinie pod Warszawą odbyła się konferencja pt.: „Kształtowanie ekosystemów leśnych na gruntach porolnych – teoria i praktyka, przeszłość, teraźniejszość i przyszłość”. Spotkanie odbyło się w ramach realizowanego przez Klub Przyrodników projektu: „Kształtowanie ekosystemów leśnych na gruntach porolnych z uwzględnieniem zmian klimatycznych”, wspieranego przez Program Małych Dotacji Globalnego Funduszu Środowiska.
Zalesianie terenów porolnych staje się obecnie jednym z najistotniejszych przekształceń form użytkowania gruntów w Polsce. W najbliższych dziesięcioleciach dotyczyć może nawet kilkunastu procent użytków rolnych, w tym wielu gruntów przyrodniczo cennych. Dlatego niezwykle ważne wydaje się spojrzenie na ten proces z perspektywy ochrony przyrody. Powszechnie znanym faktem jest, że lasy mają znaczący wpływ na ochronę klimatu Ziemi, przyczyniając się w istotny sposób do zmniejszenia skutków efektu cieplarnianego. W powiązaniu ze spadkiem rentowności rolnictwa prowadzi to obecnie do uruchamiania szerokich programów zalesieniowych gruntów porolnych.
Często jednak sztuczne zalesianie znacznych powierzchni prowadzi do zaniku spójności z naturalnymi lub półnaturalnymi ekosystemami oraz do ich degradacji. Zdarza się, że zalesiane są ekosystemy cenne przyrodniczo, składy gatunkowe powstających drzewostanów są uproszczone, a decydujący o ich kształcie nie biorą pod uwagę uwarunkowań przyrodniczych.
Z uwagi na te i inne fakty wyłania się obecnie potrzeba perspektywicznego podejścia do zalesień na gruntach porolnych w sposób pełniej uwzględniający ochronę różnorodności biologicznej. Jedną z godnych rozpatrzenia alternatyw jest, praktykowane dotychczas nieśmiało, pozostawianie zalesiania samej przyrodzie. Doświadczenia licznych podmiotów zajmujących się tą problematyką, wskazują, iż wykorzystanie sukcesji naturalnej może być pod wieloma względami lepsze niż zalesianie.
Prawdopodobne jest, że w najbliższych dziesięcioleciach problem zagospodarowania gruntów porolnych dotyczyć będzie nawet kilkunastu procent powierzchni naszego kraju, tymczasem do tej pory nie powstał w Polsce żaden program w sposób zadowalający uwzględniający ekologiczne metody kształtowanie ekosystemów leśnych w krajobrazie rolniczym.
Celem spotkania była prezentacja i przedyskutowanie głównych problemów pojawiających się na styku kształtowania ekosystemów leśnych na gruntach porolnych i ochrony przyrody, a także wypracowanie zarysu planu działań zmierzających do ograniczenia negatywnych skutków zalesień dla przyrody, a jednocześnie jak najlepszego wykorzystania procesu dla poprawy stanu populacji wybranych gatunków, ekosystemów i krajobrazu.
Program naukowy konferencji adresowany był do teoretyków jak i praktyków, osób posiadających własny dorobek, jak i po prostu zainteresowanych tematem, patrzących na problem pod kątem przyrodniczym, społecznym i ekonomicznym. Na konferencji spotkały się zarówno przedstawiciele organów zarządzających programami zalesień, leśnicy, urzędnicy jak i przedstawiciele organizacji pozarządowych, zajmujący się ochroną przyrody, a także naukowcy i specjaliści z zakresu planowania przestrzennego oraz architektury krajobrazu. Zgłoszenia wystąpień dotyczyły przykładów dobrej praktyki i głosów konstruktywnej krytyki dotychczasowych poczynań, analizy korzystnych i niekorzystnych procesów w tym względzie, wyników badań ilustrujących efekty współczesnych trendów i propozycji na przyszłość.
Sesję referatową rozpoczął prezes Klubu Przyrodników Andrzej Jermaczek, poruszając główny problem kwestii zalesieniowej w naszym kraju – wybór pomiędzy tradycyjnymi zalesieniami sztucznymi a wykorzystaniem naturalnego potencjału środowiska – odnowień naturalnych. Problem ten, w szerszym kontekście – zmian klimatycznych, ujął następny referent – Marek Maciantowicz. Zwrócił on uwagę na konieczność długofalowego patrzenia podczas planowania zalesień w Polsce. Przewidywany wzrost temperatury o 3-4°, w ciągu kolejnych 100 lat może doprowadzić do znacznego zmniejszenia udziału drzew szpilkowych w naszych lasach, kosztem drzew liściastych. Pojawia się więc pytanie: Czy bardziej racjonalne w polityce zalesieniowej kraju nie było by wykorzystanie odnowień naturalnych, dużo odporniejszych na zmiany związane z klimatem niż sztucznych nasadzeń? Jak ważne jest zwiększanie obszaru lasów na Ziemi, jako bufora dla nadmiernej ilości CO2, produkowanej przez człowieka przypomnieli Joanna Mieszkowicz i Łukasz Korbut, organizujący projekt „Czas na las”. Pokrewny temat, akumulacji dwutlenku węgla w planowanych zadrzewieniach Miasta Wrocławia przedstawił zespół: Andrzej Węgiel, Grzegorz Rączka, Andrzej Jagodziński, Paweł Strzeliński.
Ważną kwestię – zalesiania cennych przyrodniczo terenów nieleśnych poruszyła w swoim wystąpieniu Marta Brzozowska z PTOP-u. Zwiększanie lesistości kraju jest bardzo ważne, ale czy na pewno kosztem unikatowych w skali całej Europy ekosystemów półnaturalnych? Tego typu siedliska jak łąki czy pastwiska użytkowane ekstensywnie są prawdziwą enklawą bioróżnorodności. Ich zalesianie jest jednym z głównych zagrożeń różnorodności biologicznej w naszym kraju. Przykładem dobrego rozwiązania problemu zalesień cennych przyrodniczo gruntów nieleśnych było wystąpienie Michała Argasińskiego i Przemysława Szczawińskiego, dotyczące zagospodarowania dawnego poligonu z cennymi zbiorowiskami wrzosowisk w ndl. Okonek.
Doskonałą lekcja dla wszystkich był referat Michała Rewuckiego, który przedstawił na konferencji udoskonalenia systemu dopłat zalesieniowych w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013.
Bardzo interesujący temat kształtowania zadrzewień śródpolnych oraz struktury krajobrazu, w aspekcie ochrony wód gruntowych i zapobiegania spływu biogenów do zbiorników był przedmiotem referatu Wojciecha Puchalskiego.
Konkretne różnice między skutkami sztucznych zalesień oraz odnowień naturalnych przedstawiły w swoich referatach dwa zespoły. Marek Sławski przedstawił pozytywny wpływ odnowień naturalnych na kształtowanie się gleby wraz z jej bogatą fauną. Natomiast Danuta Jermaczek, Ryszard Orzechowski oraz Marta Jermaczek udowodnili w swoich badaniach, że pozostawienie odłogowanych gruntów sukcesji naturalnej może mieć ogromny wpływ na zwiększenie lokalnej różnorodności biologicznej.
Nie mogło zabraknąć kontrowersyjnego tematu zalesień na obszarach chronionych. Wpływ różnego rodzaju zalesień na przyrodę w Kampinoskim Parku Narodowym przedstawili Anna Matysiak, Adam Olszewski, Miłosz Owieśny oraz Andrzej Grzywacz.
Najbardziej twórczym etapem konferencji, były warsztaty z uczestnikami spotkania polegające na podsumowywaniu zarówno przyrodniczych, społecznych jak i ekonomicznych wad i zalet różnych metod zalesiania. Na tej podstawie, na drodze burzliwej dyskusji ustalono jakie zmiany organizacyjno-prawne należało by wprowadzić w programie zalesień w Polsce oraz co trzeba zmienić w świadomości Polaków i jak to zrobić. Nagrodą za twórczą debatę była kilkugodzinna wycieczka do Kampinoskiego Parku Narodowego, obrazująca problemy poruszane na konferencji.
Materiały z konferencji zostaną opublikowane niebawem w specjalnym zeszycie „Przeglądu Przyrodniczego.
Program spotkania:
Czwartek, 15 listopada
Od. godz. 18.00 Przyjmowanie uczestników
Godz. 19.00 Kolacja
Piątek, 16 listopada
Od godz. 8.00 Przyjmowanie uczestników
Godz. 8.30 Śniadanie
Godz. 10.00 Rozpoczęcie sesji
Godz. 10.15 • Andrzej Jermaczek – Zalesiać czy nie zalesiać? A może poczekać aż samo wyrośnie? – wprowadzenie do tematyki spotkania
• Marek Maciantowicz - „Problem zalesień w kontekście globalnych zmian klimatycznych”
• Joanna Mieszkowicz, Łukasz Kołbut – Projekt „Czas na las” – sposób na łagodzenie zmian klimatycznych
Godz. 12.15 Przerwa
Godz. 12.30 • Andrzej Węgiel, Grzegorz Rączka, Andrzej Jagodziński, Paweł Strzeliński - Symulacja tempa akumulacji węgla na gruntach przeznaczonych do zalesienia w powiatowym programie zwiększania lesistości Miasta Wrocławia
• Michał Rewucki – Zalesienia finansowane ze środków Unii Europejskiej w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013.
• Marta Brzozowska - "Zalesianie gruntów rolnych w ramach PROW 2004-2006 a ochrona gatunków terenów otwartych, przede wszystkim bociana białego, na obszarach NATURA 2000"
Godz. 14.00 Obiad
Godz. 15.00 • Wojciech Puchalski - Optymalizacja zadrzewień terenów porolnych dla wspomagania ochrony jakości wód i ekosystemów wodnych.
• Marek Sławski – Spontaniczne odtwarzanie lasu na porzuconych gruntach rolniczych na tle zmian wybranych właściwości gleby
• Danuta Jermaczek, Ryszard Orzechowski, Marta Jermaczek - Naturalna sukcesja lasu na gruntach porolnych w okolicach Łagowa. Znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej.
Godz. 16.30 Przerwa
Godz. 16.45 • Michał Argasiński, Przemysław Szczawiński – Zagospodarowanie terenów popoligonowych na przykładzie Nadleśnictwa Okonek
• Anna Matysik, Adam Olszewski – Ekosystemy leśne na gruntach porolnych Kampinoskiego Parku Narodowego – wybrane zagadnienia
• Miłosz Owieśny, Andrzej Grzywacz – Wybrane grupy owadów zadrzewień porolnych Kampinoskiego Parku Narodowego
Godz. 17.30 SESJA POSTEROWA:
• Małgorzata Rudy - Występowanie zimowitu jesiennego Colchicum autumnale w runie lasu łęgowego w Górach Wałbrzyskich (Dolny Śląsk)
• Paweł Góras, Anna Orczewska - Zróżnicowanie runa w 40-letnich lasach sosnowych posadzonych na gruntach porolnych i w starych lasach sosnowych na siedlisku boru mieszanego świeżego.
• Katarzyna Barańska, Michał Żmihorski - Czy zalesianie zwiększa bogactwo gatunkowe na murawach kserotermicznych?
• Piotr Wasiak – Porównanie wpływu naturalnej sukcesji i sztucznych nasadzeń na wartości przyrodnicze łąk w Górach Kamiennych
Godz. 18.30 Kolacja, spotkanie towarzyskie
Sobota, 17 listopada
Godz. 8.00 Śniadanie
Godz. 8.30 • Praca w grupach tematycznych - identyfikacja głównych zagrożeń oraz szans dla przyrody związanych z zalesianiem gruntów porolnych, sformułowanie zasadniczych celów oraz zadań koniecznych do realizacji w najbliższych latach.
Godz. 10.30 Przerwa
Godz. 10.45 • Podsumowanie pracy w grupach, dyskusja generalna.
Godz. 11.30 • Wyjazd na wycieczkę do Kampinoskiego Parku Narodowego (zalesienia porolne i efekty naturalnej sukcesji w różnych stadiach rozwoju).
Godz. 16.00 • Powrót z wycieczki, obiad.
Kasia Barańska
