Komisja Europejska opublikowała ostateczną wersję dokumentu „Criteria and guidance for protected areas designations” (w języku angielskim):
Wytyczne odnoszą się do przyjętych w 2020 r. przez Radę Ministrów UE celów Europejskiej Strategii Ochrony Różnorodności Biologicznej do 2030 „przywracanie przyrody do naszego życia”, jakimi są:
- objęcie ochroną prawną, do 2030 r., 30% powierzchni lądowej (wraz wodami śródlądowymi) i 30% mórz w UE;
- z czego 1/3 czyli co najmniej 10% lądu i 10% mórz, ma być objęte ochroną ścisłą.
Od dawna oczekiwany dokument Komisji interpretuje w szczególności, jakie warunki powinny spełniać „obszary chronione” by można je zaliczyć na cel 30%, i jak należy rozumieć „ochronę ścisłą”, której dotyczy „cel 10%”.
Cele procentowe mają się odnosić do całych regionów biogeograficznych (np. Alpejskiego, Kontynentalnego) i całych mórz (np. Bałtyku), nie do terytorium i wód każdego państwa. Oczekuje się, że wszystkie państwa członkowskie UE przyczynią się do osiągnięcia tych celów w stopniu proporcjonalnym do swoich wartości przyrodniczych i do swojego potencjału odbudowy przyrody. Każde państwo członkowskie przedłoży Komisji wykaz istniejących obszarów chronionych które spełniają kryteria oraz deklarację wyznaczenia nowych obszarów (w tym w zakresie ochrony ścisłej). Te przedłożenia będą przedmiotem dyskusji (w I połowie 2023 r.) w formule zbliżonej do tzw. seminarium biogeograficznego. W wyniku takiej dyskusji, państwa członkowskie mogą zostać poproszone o zrewidowanie swoich zobowiązań, tak aby wszyscy przyczyniali się w proporcjonalny sposób do osiągnięcia celów.
„Obszary chronione” to sieć Natura 2000 i te krajowe obszary chronione, które spełniają minimalne wymogi. Oczekuje się, że będą one wyznaczone wg kryteriów ekologicznych, jako obszary kluczowe dla ochrony różnorodności biologicznej, w tym siedlisk przyrodniczych i gatunków (ale nie tylko tych objętych dyrektywą siedliskową, lecz także tych, których ochrona jest ważna na szczeblu krajowym). Państwa członkowskie powinny najpierw dokończyć wyznaczane sieci Natura 2000 likwidując pozostające jeszcze luki; następnie wskazać obszary które nie są i nie będą musiały być włączone do sieci Natura 2000, ale są ważne dla zwiększenia spójności sieci Natura 2000 i poprawy łączności między obszarami Natura 2000, w tym transgranicznie; następnie wskazać gatunki i siedliska wymagające ochrony krajowej, w tym ujęte na Czerwonych Listach; a następnie sprawdzić czy są wystarczająco ujęte w istniejących obszarach chronionych i w razie potrzeby utworzyć nowe. Mogą to być obszary renaturyzacji. Priorytet należy przyznać ochronie ekosystemów wychwytujących i magazynujących węgiel, np. torfowiskom, obszarom przybrzeżnym, morskim; starym lasom itp.
Każdy obszar chroniony zaliczany na „cel 30%” musi mieć zidentyfikowane wartości przyrodnicze dla których jest chroniony, określone indywidualne cele i środki ochrony, a skuteczność ochrony musi być regularnie weryfikowana, tj. musi być prowadzony monitoring realizacji celów ochrony obszaru.
Dopuszcza się zaliczenie na cel 30% także obszarów wyznaczanych prawnie w innych celach niż ochrona przyrody (np. obszary wodochronne, obszary ograniczonego rybołówstwa, tereny wojskowe z ograniczonym dostępem), jeżeli konsekwencją ich wyznaczenia jest stosowanie środków chroniących skutecznie i długoterminowo różnorodność biologiczną. Są to tzw. OECMs (skrót od „other effective area-based conservation measures”). Także w tym przypadku warunkiem jest istnienie celu ochrony, stosowanie środków ochronnych I monitoring.
„Obszary ściśle chronione” mają być podzbiorem w/w „obszarów chronionych”. Można je wyznaczyć za pomocą określonych krajowych instrumentów prawnych, takich jak rezerwaty przyrody, poprzez określone długoterminowe umowy, albo jako prawnie zdefiniowane strefy w większym obszarze chronionym ogólnie (np. za pomocą strefowania w planie ochrony).
Celem „ochrony ścisłej” ma być „zachowanie ochrona lub odtworzenie integralności obszaru przyrodniczego o wysokiej różnorodności biologicznej z jego podstawową struktura ekologiczną i wpieranie procesów naturalnych. Procesy naturalne powinny pozostać w zasadzie niezakłócone presją człowieka i zagrożeniami, tak wewnętrznymi jak i zewnętrznymi”. Ścisła ochrona nie jest jednak celem samym w sobie, ale ma służyć ochronie ekosystemów które mogą rozwijać się dzięki naturalnym procesom, takim jak naturalne lasy, torfowiska wysokie, morskie łąki trawy morskiej.
Warunek pozostawienia procesów naturalnych w zasadzie niezakłóconych przez człowieka sprawia, że często tak rozumiana ochrona ścisła będzie ochroną bierną, z dopuszczeniem tylko ściśle ograniczonych interwencji zapobiegających zagrożeniom (zapobieganie pożarom, kontrola gatunków obcych), badan naukowych i nieszkodliwych dla przyrody form rekreacji.
Jednak, na poczet „obszarów ściśle chronionych” będzie można zaliczyć także obszary, na których stosuje się ochronę czynną podtrzymującą lub wzmacniającą naturalne procesy. Ingerencja musi wówczas jednak być ograniczona tylko do działań niezbędnych do odtworzenia lub zachowania siedlisk i gatunków, dla których obszar został wyznaczony (np. koszenie łąki w sposób optymlizujący jej walory przyrodnicze; kontrola dzikich zwierząt kopytnych w celu zapewnienia dobrego stanu siedlisk i gatunków będących celem obszary chronione, gdy naturalne drapieżnictwo jest niewystarczające). Jednak, działania interferujące z naturalnymi procesami, ale nie podtrzymujące ani nie wzmacniające ich, nie są dozwolone.
Przykładowo, „obszarami ściśle chronionymi” są obszary kategorii I IUCN (rezerwaty ścisłe i obszary Wilderness) i niektóre strefy obszarów kategorii II IUCN (parków narodowych).
Obszary objęte ochroną ścisłą muszą mieć sens funkcjonalny, np. muszą być wystarczająco duże, aby kluczowe procesy naturalne przebiegały w sposób niezakłócony. Mogą być potrzebne strefy buforowe, otaczające takie obszaru, ale niezaliczone na ich powierzchnię. Takie obszary chronione mogą być ważnym elementem renaturyzacji, zwłaszcza tam gdzie wartości przyrodnicze mogą być przywrócone przez samo zatrzymanie lub ograniczenie niektórych presji ze strony człowieka
Ochronie ścisłej powinny zostać podane wszystkie lasy naturalne i tzw. starolasy (old-growth forests). Państwa członkowskie powinny pilnie zaangażować się w identyfikację i monitorowanie takich lasów i zapewnienie braku pogorszenia ich stanu do czasu objęcia ochroną. Ścisłej ochronie powinny być podane także znaczące obszary (ale niekoniecznie całość) innych ekosystemów bogatych w węgiel, jak: torfowiska, łąki, tereny podmokłe, namorzyny i łąki trawy morskiej.
Obszary objęte ścisłą ochroną muszą mieć jasne cele ochrony, specyficzne dla danego obszaru. Ścisła ochrona oznacza, zgodnie ze strategią, pozostawienie naturalnych procesów w stanie zasadniczo niezakłóconym. Oczekuje się zatem, że środki zarządzania będą ograniczone do czynności absolutnie niezbędne do wspomagania lub wzmacniania naturalnych procesów, takich jak zapobieganie pożarom i ich gaszenie, zarządzanie wypalaniem w celu ochrony przyrody, kontrola gatunków inwazyjnych itp., proporcjonalnie do zidentyfikowanych zagrożeń. Plany zarządzania specyficzne dla obszaru lub równoważne narzędzia zbędą musiały określić, w zależności od wymagań ekologicznych obszaru i przewidywanych scenariuszy klimatycznych, jakie działania są zgodne ze ścisłą ochroną terenu i pod jakimi warunki. Wszystkie takie działania muszą być regulowane, kontrolowane i monitorowane.
