Jak wiadomo, w przyjętej w 2020 r. przez Komisję Europejską, a następnie przez państwa członkowskie UE, Strategii na rzecz Bioróżnorodności 2030 „Przywrócić przyrodę do naszego życia”, znajdują się m. in. założenia, by do 2030 r. 30% powierzchni lądowej i 30% powierzchni morskiej UE miało status „obszarów chronionych”, a 1/3 z tej powierzchni (czyli 10% lądu i 10% morza) było poddane „ochronie ścisłej”. Problemem jest jednak, że nie ma wspólnych europejskich definicji „obszaru chronionego” ani „ochrony ścisłej”, nie wiadomo więc, co dokładnie te cele oznaczają. To co w Polsce nazywamy „ochroną ścisłą”, w praktyce europejskiej ochrony przyrody określane jest raczej jako „non-intervention management”.
Trwały i trwają więc lobbingi i naciski niektórych państw i niektórych grup społecznych co do dokładnej interpretacji tych pojęć – w tym naciski, by te znaczenia maksymalnie poszerzyć; tak by osiągnięcie procentowych celów było jak najłatwiejsze. W Polsce Strategia wzburzyła szczególnie Lasy Państwowe, które zamówiły i opublikowały pakiet ekspertyz, udowadniających że Strategia jest zła dla polskich lasów – nie całkiem jednak trafnych. Skrajne stanowiska (w tym Polski) domagały się, by „ochronę ścisłą” rozumieć w sposób maksymalnie poszerzony, pozwalający w takich obszarach na wszelkie aktywności, także gospodarcze użytkowanie, pod warunkiem braku ich znaczącego negatywnego wpływu na przedmioty ochrony – czyli by w obszarach „ochrony ścisłej” mogła mieć miejsce np. gospodarka leśna lub łowiecka.
Prace nad doprecyzowaniem znaczenia „obszarów chronionych” i „ochrony ścisłej” trwały od roku w Grupie Eksperckiej ds. Dyrektyw Przyrodniczych (NADEG), działającej przy DG Environment Komisji Europejskiej. Założono, że pojęcia te będzie objaśniać nota Komisji. We wrześniu 2021 r. powstała kolejna (v4) wersja projektu tej noty, która jest publicznie dostępna.
Ta wersja nie jest jeszcze ostateczną notą, jednak prace powoli zbliżają się do finału. Obecna propozycja rysuje następujące rozumienie przytoczonych wyżej pojęć:
Ochrona (euro)ścisła
Zgodnie z aktualną propozycją “Obszary ściśle chronione to obszary w pełni chronione prawnie, przeznaczone do zachowania lub przywrócenia integralności terenów o wysokiej różnorodności biologicznej, z ich podstawową strukturą ekologiczną i wspierając naturalne procesy. W związku z tym procesy naturalne pozostają zasadniczo niezakłócone oddziaływaniem człowieka i zagrożeniami dla ogólnej struktury ekologicznej i funkcjonowania obszaru, tak wewnętrznymi jak i zewnętrznymi”.
Według komentarza Komisji: warunek, że naturalne procesy w zasadzie powinny pozostać niezaburzone, oznacza że wiele obszarów ochrony ścisłej będzie obszarami pozostawionymi bez żadnej interwencji, na których dozwolone powinny być tylko bardzo ograniczone i dokładnie kontrolowane działania, które nie zakłócają naturalnych procesów albo wręcz je odtwarzają, np. badania naukowe, zapobieganie pożarom, kontrola gatunków obcych, nieinwazyjne działania i instalacje, nieinwazyjna aktywność rekreacyjna – pod warunkiem zgodności z celami ochrony, co ma być oceniane indywidualnie.
Dodatkowo mogą tu być zaliczone obszary w których jest prowadzona ochrona czynna, jak np. łąki – pod warunkiem jednak, że działania będą ograniczone do tych, które są niezbędne dla ochrony; np. że intensywność koszenia łąk będzie tylko taka., jaka optymalizuje stan siedliska wg kryteriów ekologicznych. Możliwe mogą być działania renaturyzacyjne, Dopuszczona mogą być także odstrzały kręgowców, jeżeli są konieczne dla zachowania siedlisk, a poziom naturalnej presji drapieżników nie jest wystarczający.
Komisja wskazuje, że obszarom ściśle chronionym w kategoryzacji IUCN odpowiadają obszary typu Ia (rezerwat ścisły) oraz Ib (obszar Wilderness), oraz niektóre części (ale niekoniecznie cała powierzchnia) obszarów kategorii II („parki narodowe”). Porównując z polskim system ochrony przyrody, proponowany reżim „ochrony eurościsłej” miałby w intencji noty odpowiadać reżimowi stosowanemu dziś w polskich parkach narodowych – choć niektóre sformułowania mogą zapraszać do nadużyć.
Obszary ściśle chronione musiałyby być desygnowanymi prawnie obszarami chronionymi (por. dalej), w których ochrona ścisła wynikałaby z odpowiednich celów i planów zarządzania. Powinny być „funkcjonalnie znaczące”, m. in. odpowiednio duże by umożliwić niezakłócone zachodzenie kluczowych procesów naturalnych, a niekiedy otoczone strefami buforowymi (nie zaliczanymi do ochrony ścisłej). Ochrona ścisła może być formą renaturyzacji terenu po okresie użytkowania.
Obszary chronione
Wg proponowanej noty, mogą być to obszary o rozmaitej formie desygnacji (jako że typu obszarów chronionych, oprócz obszarów Natura 2000, mogą się różnić w różnych krajach), w tym także obszary określone przez samo efektywne zastosowanie obszarowych środków ochronnych (np. obszar wyłączony z rybołówstwa, poligon wojskowy z zakazem wstępu), ale minimalne wymagania to: podstawa prawna lub administracyjna wyraźnie przeznaczająca obszar do długoterminowej ochrony, funkcjonujące cele ochrony przyrody i środki ochronne, efektywne zarządzanie i monitoring różnorodności biologicznej.
Według danych Komisji, Polska już ma blisko 40% obszarów chronionych, pod tym kątem ustępując tylko Luksemburgowi, Bułgarii i Słowenii.
Znaczenie procentów
Cele „30%” i „10%” nie odnoszą się automatycznie po równo do każdego państwa. Komisja oczekuje, że każde państwo członkowskie wniesie stosowny wkład do osiągniecia tych celów na poziomie UE, odpowiedni do istniejących, lub możliwych do odtworzenia w tych państwach wartości przyrodniczych. Komisja zakłada, że dyskusja na temat jakości wyznaczenia obszarów chronionych w poszczególnych państwach byłaby prowadzona w formie „seminariów biogeograficznych”, podobnie jak to było dla sieci obszarów siedliskowych Natura 2000 – pierwsze z nich miałoby się odbyć w 2013 r.
