13 lutego 2024 r. w Senacie, na posiedzeniu Komisji Klimatu i Środowiska, zaprezentowano przygotowaną przez grupę kilkorga senatorów przy współpracy Biura Legislacyjnego Senatu, ale przede wszystkim przy współpracy Pracowni na rzecz Wszystkich Istot oraz mecenas Karoliny Kuszlewicz (Kancelaria nad Wisłą), propozycję rozwiązań prawnych chroniących Puszczę Białowieską jako Obiekt Światowego Dziedzictwa UNESCO – sprawiedliwej społecznie transformacji obszaru Puszczy Białowieskiej i jej trwałej, pełnej ochrony. Propozycją tą jest projekt specustawy o Obiekcie Światowego Dziedzictwa UNESCO Puszcza Białowieska. Założeniem jest kompleksowe i spójne uregulowanie ochrony Puszczy Białowieskiej, z wykorzystaniem – jako ram – jej statusu Obiektu Światowego Dziedzictwa (Puszcza jest jednym z dwóch takich obiektów w Polsce). Intencją autorów nie jest jednak senacka inicjatywa legislacyjna, ale przekazanie projektu rządowi (Ministerstwu Klimatu i Środowiska) do ewentualnego wykorzystania.
Treść projektu wraz z uzasadnieniem, prezentacje i stenogram interesującej dyskusji na Komisji (z udziałem także licznie zaproszonych gości) są dostępne na stronie senackiej Komisji Klimatu i Środowiska
Minister Dorożała – Główny Konserwator Przyrody – w reakcji na prezentację projektu zapowiedział: Oczywiście zapoznamy się z projektem, przeanalizujemy ten projekt pod kątem prawnym, legislacyjnym (…) równolegle pracujemy nad projektem konstytucji dla Białowieży, który będzie niezwykle ważny. Być może uda się dużą część tych zapisów jakoś połączyć.
Proponowana ustawa zakłada likwidację Białowieskiego Parku Narodowego i utworzenie państwowej osoby prawnej „Obiekt Światowego Dziedzictwa UNESCO Puszcza Białowieska”, w skrócie Puszcza Białowieska, zarządzającej terenem całej Puszczy. Puszcza Białowieska stałaby się następcą prawnym parku narodowego; przejęłaby także grunty, majątek i pracowników parku narodowego oraz grunty i majątek (ale nie pracowników) puszczańskich nadleśnictw.
Puszcza Białowieska byłaby jedenastą formą ochrony przyrody w Polsce, o charakterze zbliżonym, ale nie dokładnie identycznym z charakterem parku narodowego. Przepisy, które miałyby dotyczyć jej obszaru, w dużej części są powtórzeniem obecnych przepisów dotyczących parków narodowych. W zakresie nieuregulowanym w ustawie przepisy dotyczące parków narodowych stosowałyby się odpowiednio do Puszczy Białowieskiej. Jest jednak kilka różnic; najważniejsze wymieniono dalej.
Utworzenie lub powiększenie Puszczy Białowieskiej nie wymagałoby uzgodnienia z samorządami, lecz włączenie gruntów niepaństwowych wymagałoby (podobnie jak dziś do parku narodowego) zgody właściciela.
Strefowanie Puszczy Białowieskiej i działania dopuszczone w poszczególnych strefach byłyby określone wprost w ustawie. Zamiast listy zakazów określono listy dopuszczalnych działań (choć projekt nadal przewiduje penalizację „naruszania zakazów” jako wykroczenia). Poza strefami odpowiadającymi obecnym granicom parku narodowego i rezerwatów i poza miejscami ograniczonymi planem ochrony, dozwolone byłoby poruszanie się poza szlakami oraz zbieranie grzybów i jagód na indywidualne potrzeby. Gospodarka leśna zostałaby zupełnie wygaszona, jednak w strefie III dopuszczone byłyby zabiegi z zakresu czynnej ochrony przyrody, mające na celu renaturalizację siedlisk, o których mowa w planie ochrony, w tym związane z pozyskaniem drewna z przeznaczeniem do sprzedaży osobom posiadającym miejsce zamieszkania na terenie gmin powiatu hajnowskiego. Gospodarka łowiecka mogłaby być prowadzona tylko na niepaństwowych gruntach w „strefie buforowej” (IV).
Puszcza Białowieska miałaby zintegrowany plan zarządzania (wg struktury UNESCO) oraz sporządzany na ten sam okres plan ochrony (o strukturze podobnej, choć nie całkiem identycznej jak plan ochrony parku narodowego), oba zatwierdzane rozporządzeniem Ministra środowiska na okres 20 lat. Plan ochrony zawierałby m.in. wskazanie zasobów Puszczy Białowieskiej w oparciu o które możliwe jest stwarzanie warunków do prowadzenia turystyki i wypoczynku, niepowodujących zagrożeń dla przyrodniczych podstaw jej funkcjonowania oraz warunków ich wykorzystania; określenie warunków prowadzenia działalności turystycznej na terenie Puszczy Białowieskiej dla poszczególnych jej rodzajów; w razie potrzeby maksymalne limity licencji dla poszczególnych rodzajów działalności turystycznej. Częścią tego planu ochrony miałby stać się plan zadań ochronnych lub plan ochrony dla obszaru Natura 2000. Plan ochrony Puszczy regulowałby także postępowanie na terenie puszczańskich rezerwatów przyrody.
Plan ochrony Puszczy określałby miejsca, które mogą̨ być udostępniane, oraz maksymalną liczbę osób mogących przebywać jednocześnie w tych miejscach. Możliwość organizacji imprez masowych byłaby ograniczona do tradycyjnych imprez związanych z obszarem Puszczy Białowieskiej, wyznaczonych w planie ochrony oraz na zasadach ustalonych przez dyrektora Puszczy Białowieskiej. Bez zgody Dyrektora Puszczy, maksymalna dopuszczalna wielkość grupy odwiedzających Puszczę nie mogłaby być większa niż 20 osób. Za wstęp do Puszczy Białowieskiej lub na niektóre jej obszary oraz za udostępnianie Puszczy mogłyby być pobierane opłaty. Świadczenie usług przewodnickich wymagałoby licencji wydanej przez Dyrektora Puszczy. Przebywanie w Puszczy Białowieskiej bez biletu wstępu lub bez dokumentu zwalniającego z ponoszenia opłaty byłoby wykroczeniem.
Przy Dyrektorze Puszczy funkcjonowałaby opiniodawczo-doradcza rada samorządowo-społeczna oraz doradczo-nadzorcza Rada Naukowa. Ta druga miałaby prawo formułowania wiążących Dyrektora wniosków do planu zarządzania, kompetencję współsporządzania planu ochrony, oraz prawo wydawania Dyrektorowi zaleceń w zakresie ochrony przyrody i w razie potrzeby występowania do ministra o wymuszenie wykonania tych zaleceń.
Lasy Państwowe corocznie płaciłyby na Puszczę Białowieską 1,5% swoich przychodów. Z kolei Puszcza Białowieska wypłacałaby corocznie gminom równowartość 150% stawki podatku leśnego (tzw. renta białowieska) oraz 50% przychodów z udostępniania (w tym z biletów wstępu). Pracownikom Służby Puszczy przysługiwałby co najmniej 40% dodatek do wynagrodzenia zasadniczego za pracę w obiekcie o wyjątkowej wartości.
