Komisja Europejska opublikowała (po angielsku) Kryteria do identyfikacji odcinków rzek swobodnie płynących do Strategii UE na rzecz różnorodności biologicznej do 2030 r.:
https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC137919
Unijna Strategia na rzecz różnorodności biologicznej do 2030 r. stawia za jeden z celów: zrenaturyzowanie, do 2030 r., co najmniej 25.000 km rzek w UE do stanu tzw. rzeki swobodnie płynącej (free-flowing river). Rozporządzenie UE o odtwarzaniu przyrody ustala ciążący na państwach członkowskich obowiązek inwentaryzacji wszystkich barier na rzekach (nie tylko przegród poprzecznych, ale także wałów wzdłuż rzek, umocnień brzegów i gorsetowej infrastruktury) i wskazania, które z nich należy usunąć, by przyczynić się do osiągnięcia tego celu. Opublikowane kryteria, zaproponowane przez międzynarodową grupę roboczą w/s dobrego stanu ekologicznego (Ecostat, z Polski P. Parasiewicz), uszczegóławiają, co to jest „bariera”, jak rozumieć „rzekę swobodnie płynącą” i jak liczyć odcinki takich rzek.
„Rzeka swobodnie płynąca” w sensie tych kryteriów to odcinek rzeki:
- bez barier znacząco upośledzających łączność podłużną (możliwości migracji organizmów wodnych i transportu osadów), poprzeczną (łączność z równiną zalewową) i pionową (łączność z wodami podziemnymi);
- niepozostający pod silnym wpływem barier na odcinkach poniżej (dopływ ryb) i powyżej (dostawa osadów);
- o minimalnej długości dającej możliwość rozwoju procesów hydromorfologicznych i możliwość życia typowej populacji ryb.
Bariera upośledzająca łączność podłużną poprzeczna to każda sztuczna struktura, przynajmniej okresowo przeszkadzająca w funkcjowaniu ciągłej populacji ryb lub transporcie osadów, np. tamy, progi, śluzy, rampy, gurty. Piętrzenie zaopatrzone w przepławkę dla ryb nadal pozostaje barierą.
Bariera upośledzająca łączność podłużną to każda sztuczna struktura przeszkadzająca erozji bocznej lub wylewom rzeki, np. wał przeciwpowodziowy, umocnienie brzegów. Liczy się bariery znajdujące się w tzw. korytarzu fluwialnym, wyznaczonym (dla rzeki jednokorytowej) przez odłożenie, od górnej krawędzi brzegów w stronę lądową, odcinków równych dwukrotności pełnokorytwej szerokości rzeki (dla rzek wielonurtowych, anastomozujących mniej). Akceptuje się pewną ilość barier (suma długości barier w korytarzu fluwialnym < 40% długości odcinka rzeki, suma długości barier na samym brzegu < 20%; przy czym do długości odcinka nie liczy się fragmentów gdzie bezpośrednio do brzegu przylega zbocze doliny tj. nie ma potencjalnej terasy zalewowej; dla rzek meandrujących progi akceptowalności są dwukrotnie niższe). Odcinek rzeki pogłębiony tak, że nigdy nie wylewa, nie może być zakwalifikowany jako „swobodnie płynący”, nawet gdy nie ma sztucznych struktur – pomocniczo można używać danych o wylewach lub modeli prognozujących wylewy.
Bariera upośledzająca łączność pionową to sztuczne, nieprzepuszczalne struktury dna (np. wybetonowanie) na >5% długości odcinka.
Bariery w górze zlewni (powyżej rozważanego odcinka) zatrzymujące> 30% transportowanych osadów są kryterium dyskwalifikującym.
Bariery w dole zlewni, uniemożliwiające dopłynięcie ryb dwuśrodowiskowych do badanego odcinka, są kryterium dyskwalifikującym, chyba że są zmitygowane przynajmniej w takim stopniu, w jakim wymaga tego Ramowa Dyrektywa Wodna i status silnie zmienionych części wód.
Minimalna długość odcinka zależy od typu i wielkości rzeki; została wstępnie określona jako 5-15 km.
W porównaniu do oryginalnej, przyjętej na świecie, koncepcji „rzeki swobodnie płynącej”, zaproponowane kryteria są bardzo liberalne. Z drugiej strony, administracje wodne wskazują, że w praktycznych przedsięwzięciach renaturyzacyjnych będą trudne do osiągnięcia. Opublikowane opracowanie ustanawia jednak jakiś standard, umożliwiając operacjonalizację zapisów Strategii UE.
Podkarpackie Towarzystwo Przyrodników opublikowało projekt renaturyzacji Bukowej i jej zlewni, pod redakcją P. Bednarka i Ł. Tworka:
Bukowa to mała (ok. 60 km długości, 669 km2 zlewni, 4m3/s średniego przepływu) rzeka spływająca z Roztocza do Kotliny Sandomierskiej, uchodząca do Sanu, przekształcona tak jak większość polskich rzek: w 1/3 długości uregulowana. Bukowa z dopływami (koncepcją objęto 317 km cieków) są pocięte prawie 300 barierami poprzecznymi, utrzymywane w sposób konserwujący przekształcenia i uproszczenia hydromorfologiczne.
Projekt jest wynikiem 1,5-rocznych prac i pomiarów, w dużej części terenowych. Zasadza się na założeniu odbudowy retencji na terenach zmeliorowanych w zlewni (budowa sieci zastawek na rowach) oraz kompleksowego udrożnienia barier dla migracji organizmów wodnych. Dla tych działań zaproponowano szczegółowe koncepcje i lokalizacje, a opracowanie jest pełne praktycznych aspektów związanych z ich projektowaniem, tak ze może służyć za podręcznik techniczny. Ogólnie i ramowo zaproponowano potencjalny kolejny krok, jakim mogłaby być renaturyzacja koryt i meandryzacja cieków w zlewni Bukowej.
Bukowa i jej dopływy zapewne nie odzyskałyby, w przypadku realizacji zaproponowanych działań, stanu rzek swobodnie płynących w rozumieniu opublikowanych przez KE kryteriów, ale do osiągnięcia celów wynikających z Ramowej Dyrektywy Wodnej i Rozporządzenia UE w/s odtwarzania przyrody taka renaturyzacja mogłaby się istotnie przyczynić.
To co najcenniejsze w opublikowanej koncepcji to kompleksowe podejście zlewniowe i oparcie koncepcji na badaniach i pomiarach terenowych.
