Kierownik projektu: dr Andrzej Jermaczek
Data rozpoczecia projektu: 1.04.2007
Data zakonczenia projektu: 15.02.2008
Lokalizacja projektu: Działania związane z projektem prowadzone są głównie na terenie Ziemi Lubuskiej, Mazowsza oraz Pomorza Zachodniego.
Krótki opis problemu:
Jednym ze skutków intensyfikacji rolnictwa, która przez kilka ostatnich dekad bardzo silnie wpływa na strukturę krajobrazu całej Europy, jest zaprzestanie, na wielu obszarach mało rentownej działalności rolniczej. Porzucone grunty orne oraz użytki zielone bardzo często są zalesiane. Proces ten jest silnie stymulowany przez, korzystne dla rolników dopłaty zalesieniowe. Kolejnym czynnikiem sprzyjającym zalesieniom jest fakt, że Polska jako członek Unii Europejskiej zobowiązała się wypełniać założenia Protokołu z Kioto, który mówi o konieczności podjęcia działań zmierzających do ochrony i poprawy klimatu, w którym ustalono Mechanizm Czystego Rozwoju (Clean Development Mechanism) jako podstawowe narzędzie rynku handlu emisjami, w tym poprzez programy zalesiania. Problem ten wzbudził również duże zainteresowanie leśników. Według Krajowego Programu Zwiększania Lesistości lesistość w naszym kraju ma wzrosnąć do 2020 r. z 28% do 30% a do 2050 r. do ok. 35%. Oznacza to zalesienie w ciągu najbliższych 10 lat ok. 700 tys. ha gruntów nieleśnych.
Z jednej strony niezaprzeczalnym faktem jest, że lasy mają znaczący wpływ na ochronę klimatu Ziemi. W istotny sposób przyczyniają się do zmniejszenia skutków efektu cieplarnianego poprzez wyłapywanie z atmosfery dużej części produkowanego przez człowieka dwutlenku węgla. W związku z tym, zwiększanie lesistości, również w naszym kraju jest z pewnością bardzo potrzebne, a wymogi Unii Europejskiej sprawiają że również bardzo pilne.
Z drugiej jednak strony nieprawidłowo zaplanowane zalesienia mogą spowodować ogromne straty przyrodnicze. Nie uwzględnienie wielu innych czynników, poza ekonomicznymi, wpływających na czas, formę i sposób zwiększania lesistości kraju może doprowadzić do znacznego obniżenia różnorodności biologicznej, nieodwracalnego niszczenia siedlisk, zmian naturalnych warunków abiotycznych a także do utraty niepowtarzalnej okazji zrewanżowania się przyrodzie za szkody, jakie wyrządził człowiek. Obecna gama doświadczeń potwierdza te obawy.
Do tej pory, błędy przy zalesieniach gruntów porolnych popełniono już na wszystkich szczeblach krajobrazu. Począwszy od składu gatunkowego - często nasadzane są gatunki obce rodzimej florze bądź gatunki spoza naturalnego zasięgu geograficznego. Powszechnie znane jest obsadzani gruntów porolnych monokulturą sosnową, która bardzo często jest kompletnie niezgodna z siedliskiem. Kolejnym błędem jest ignorowanie obserwowanych ostatnio i przewidywanych tendencji zmian klimatycznych, które powinny mieć ogromne znaczenie przy doborze gatunkowym zalesień.
Wprowadzenie sztucznych elementów krajobrazu przyczynia się do zaniku spójności z naturalnymi ekosystemami występującymi na danym terenie oraz do jego degradacji. Zalesienia wprowadzane są często chaotycznie, w sposób mało przemyślany. Najczęściej nie brana jest pod uwagę konieczność utrzymywania ciągłości korytarzy ekologicznych.
Ponadto, często zalesiane są cenne przyrodniczo półnaturalne ekosystemy nieleśne, które przez setki lat utrzymywały się dzięki ekstensywnej gospodarce człowieka (np. wypas, koszenie), która obecnie okazała się kompletnie nieopłacalna - łąki trzęślicowe, murawy kserotermiczne, wrzosowiska i inne. W wielu przypadkach są to siedliska przyrodnicze umieszczone w załączniku Dyrektywy Siedliskowej UE, jako wybitnie cenne nie tylko dla Polski ale i dla całej Unii Europejskiej. Należy również pamiętać, że zgodnie z obowiązującymi zobowiązaniami Konwencji o Różnorodności Biologicznej (Convention of Biological Diversity) musimy chronić walory przyrodnicze i zapobiegać spadkowi różnorodności biologicznej kraju.
Większość działań zalesieniowych opiera się na drastycznych przekształceniach w strukturze gleby, nierzadko także zmianie stosunków wodnych. Nie da się ukryć, iż procesy te wpływają negatywnie na unikatową szatę roślinną oraz różnorodną faunę, charakterystyczną dla wspominanych wyżej ekosystemów.
W wielu przypadkach kompletnie ignorowany jest naturalny potencjał przyrodniczy zalesianych gruntów, mogący być rozwiązaniem problemu zwiększania lesistości kraju przy jednoczesnym zachowaniu różnorodności biologicznej. Mowa jest tutaj o wykorzystaniu naturalnych odnowień na gruntach porolnych. Ich zalety to m.in.: uzyskanie zróżnicowanej struktury gatunkowej i wiekowej drzewostanu, kształtowanie się ekosystemów zbliżonych do roślinności potencjalnej lub ewoluujących w tym kierunku, zachowanie ciągłości stadiów sukcesji naturalnej - tworzenie naturalnych ekotonów, wzrost różnorodności na poziomie gatunków i ekosystemów. Ponadto, tak powstałe zbiorowiska leśne wykazują dużo większą odporność na zmiany klimatyczne, gradacje szkodników oraz inne tzw. naturalne katastrofy (pożary, wiatrołomy itp.). Do tej pory nie powstał żaden zintegrowany program uwzględniający sukcesję naturalna jako alternatywę sztucznego zalesiania.
Cel projektu:
W związku z wyżej przedstawionym problemem, głównymi celami projektu są:
Wypracowanie i wdrożenie nowych metod odtwarzania ekosystemów leśnych, które będą sprzyjały utrzymywaniu i wzbogacaniu różnorodności biologicznej (również ekosystemów nieleśnych), a także uwzględnią przewidywane zmiany klimatyczne. Głównym narzędziem dla tego celu będzie częściowe zastąpienie sztucznego zalesiania sukcesją naturalną.
Udowodnienie tezy że sukcesja naturalna jest lepszą metodą na zrównoważone zagospodarowanie gruntu rolnego niż sztuczne nasadzenia i że przyczynia się do naturalnego odtworzenia siedlisk przyrodniczych i siedlisk rzadkich gatunków.
Zaangażowanie oraz zwiększenie świadomości społecznej organów zarządzających programami zalesień o zagadnienia dotyczące zrównoważonego kształtowania ekosystemów leśnych na gruntach porolnych, poprzemysłowych i powojskowych, jak najbardziej zbliżonych do naturalnych. Stworzenie grupy osób i instytucji zainteresowanych tematyką naturalnej sukcesji na gruntach porolnych. Nawiązanie współpracy i wymiany doświadczeń z podmiotami odpowiedzialnymi za ustalenia dotyczące programów zalesień w Polsce oraz wykonawcami (Lasy Państwowe, Stowarzyszenia Rolników). Nawiązanie współpracy i wymiana doświadczeń z podmiotami zajmującymi się studiami porównawczymi nad sukcesją naturalną i sztucznymi nasadzeniami. Inicjacja dalszych działań w ramach kolejnych projektów.
Krótki opis podjętych działań:
Działania przewidziane w projekcie można podzielić na dwie główne grupy. Pierwsza z nich ma na celu przeprowadzenie badań nad różnicami między gruntami porolnymi sztucznie zalesionymi oraz poddanymi sukcesji naturalnej, a także zebranie jak największej ilości informacji na temat naturalnych i sztucznych metod zwiększania lesistości. Zestawienie oraz analizy informacji zdobytych podczas badań terenowych, z uwzględnieniem społecznych i ekonomicznych uwarunkowań polityki zalesieniowej pozwoliło na wstępną ocenę wpływu jaki mogą spowodować zalesienia oraz sukcesja naturalna na spadek lub wzrost różnorodności biologicznej na poziomie krajobrazu. Dzięki temu możliwe będzie zapoczątkowanie pracy nad ekologicznymi podstawami zrównoważonych metod zalesiania gruntów porolnych w kraju.
Druga grupa działań ma charakter edukacyjny. Polega na wydaniu folderów oraz przewodnika, które są ukierunkowane na zróżnicowaną grupę odbiorców. Głównym celem publikacji będzie naświetlenie problemu zalesień oraz związanych z nimi zagrożeń i szans dla środowiska przyrodniczego naszego kraju. Kolejną formą propagowania ekologicznych podstaw zwiększania lesistości jest organizowanie sesji informacyjnych, warsztatów, konferencji poświęconych tematyce zalesień i sukcesji naturalnej. Dzięki podobnym działaniom, klaruje się coraz większa grupa osób zainteresowanych współpracą przy propagowaniu racjonalnych metod zalesieniowych współgrających ze środowiskiem przyrodniczym.
Jednym z przewidzianych działań jest również opracowanie propozycji niezbędnych zmian organizacyjno - prawnych dotyczących programu zalesień w RP.
Finansowanie: Projekt jest wspierany przez Program Małych Grantów Globalnego Funduszu Środowiska.
