Murawy kserotermiczne wraz ze swoją unikatową florą i fauną należą do najcenniejszych, a jednocześnie najsilniej zagrożonych elementów środowiska przyrodniczego Europy. W ciągu ostatnich kilkunastu lat w całej Europie obserwuje się drastyczny zanik roślinności kserotermicznej, a wraz z nią cennych gatunków. Jako główny powód tego procesu uznano daleko idące zmiany w sposobie użytkowania gruntów. Szacuje się, że w ciągu ostatnich 30 lat powierzchnia dobrze zachowanych muraw kserotermicznych w Polsce zachodniej zmniejszyła się do zaledwie 30% stanu z polowy lat 70-tych. Jeśli proces ten nie zostanie powstrzymany w ciągu najbliższych kilkunastu lat można spodziewać się zaniku ponad 80% stanowisk rzadkich gatunków kserotermicznych, w tym całkowitego wymarcia kilku z nich. W związku z tym Klub Przyrodników, bazując na swoich dotychczasowych doświadczeniach podjął się realizacji projektu ochrony czynnej najbardziej zagrożonych stanowisk rzadkich gatunków kserotermicznych w dolnych odcinkach dolin Odry i Warty, jednego z głównych skupisk roślinności kserotermicznej w kraju.
Projekt będzie realizowany przy wsparciu finansowym Ekofunduszu, Nadleśnictwa Mieszkowice oraz Urzędu Wojewódzkiego w Gorzowie. Czas trwania projektu to dwa lata: 2008-2009.
Działania ochrony czynnej obejmą blisko 50 obiektów, w tym głównie kserotermicznych muraw ostnicowych Potentillo-Stipetum, ciepłolubnych i kalcyfilnych muraw napiaskowych ze związku Koelerion glaucae oraz kserotermicznych muraw kwietnych Adonido-Brachypodietum.
Podstawowym celem projektu, jak już wspomniano wyżej jest ochrona czynna stanowisk kilkunastu gatunków kserotermicznych, których wyginięcie w całym kraju lub na większości istniejących stanowisk w najbliższych latach jest bardzo prawdopodobne. Utrata stanowisk nad Odrą i Wartą może mieć istotne znaczenie dla rozmieszczenia omawianych gatunków w całej Europie, ponieważ wyznaczają one często granice ich zasięgu. Jako gatunki priorytetowe dla projektu wybrano: ostnicę piaskową Stipa borysthenica, ostnicę Jana Stipa joannis, ostnicę włosowatą Stipa capillata, turzycę delikatną Carex supina, pajęcznicę liliowatą Anthericum liliago, ożotę zwyczajną Aster linosyris, ostrołódkę kosmatą Oxytropis pilosa oraz mikołajka polnego Eryngium campestre.
Oprócz tych gatunków, bezpośrednio i krytycznie zagrożonych wyginięciem planuje się czynną ochronę innych gatunków kserotermicznych, których liczebność w kraju drastycznie spadła w ostatnich latach i które również w najbliższym czasie, na terenie całej Polski mogą zyskać rangę gatunków zagrożonych wyginięciem: czyściec prosty Stachys recta, driakiew wonna Scabiosa canescens, dzwonek boloński Campanula bononiensis, dzwonek syberyjski Campanula sibirica, głowienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora, goryczka krzyżowa Gentiana cruciata, jastrzębiec żmijowcowy Hieracium echioides, sasanka łąkowa Pulsatilla pratensis, turzyca niska Carex humilis, wężymord stepowy Scorzonera purpurea, zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris, goździk piaskowy Dianthus arenarius i inne.
Należy tu zaznaczyć, że planowane działania ochronne będą miały charakter kompleksowy, a wymienione wyżej gatunki w dużym stopniu pełnią rolę gatunkówparasolowych. Wytypowane, bowiem do czynnej ochrony powierzchnie muraw są również ważnymi siedliskami fauny. Stwierdzono tu między innymi liczne występowanie gniewosza plamistego Coronella austriaca, oleicy krówki Meloe proscarabaeus, pokątnika złowieszczka Blaps mortisaga, rzadkich mrówek Formica glauca, Topinoma ambiguum i pająków – poskocza krasnego Eresus niger i gryziela Atypus sp.
Dla wszystkich wymienionych wyżej gatunków kluczową sprawą jest zachowanie odpowiednich siedlisk przede wszystkim poprzez stosowanie właściwych metod ochrony czynnej. W przypadku muraw kserotermicznych, związanych z ekstensywną gospodarką pasterską główną taką metodą jest wypas – najlepiej tradycyjnych odmian owiec i kóz.
Ponieważ wiele stanowisk objętych planowanym projektem jest silnie zdegenerowana – głównie przez zaawansowaną sukcesję naturalną, wnikanie ekspansywnych gatunków mezofilnych (np. rajgrasu wyniosłego) lub zalesianie, a także często nie daje warunków do wypasu, konieczne są również inne metody ochrony czynnej: wycinanie krzewów oraz nalotu drzew, ręczne koszenie wybranych powierzchni z zaawansowaną sukcesją, a w skrajnych wypadkach dosadzanie roślin lub dosiewanie nasion.
Zasadniczą trudnością w przywróceniu użytkowania rolniczego większości stanowisk jest ich izolowany charakter, niewielka powierzchnia poszczególnych płatów, znaczna odległość od zabudowań, a często także innych gruntów użytkowanych rolniczo i wiążący się z tym całkowity brak zainteresowania prowadzeniem wypasu przez rolników. Większość płatów z cennymi murawami jest zresztą własnością Skarbu Państwa, co ułatwia ich ochronę formalnoprawną, jednak nie zapewnia, a często przeszkadza w ochronie czynnej. W związku z tym jedynym rozwiązaniem gwarantującym szybkie podjęcie ochrony i przywrócenie wypasu jest proponowane w tym projekcie, przejęcie części obiektów w użytkowanie przez organizację społeczną - Klub Przyrodników i organizacja wypasu za pomocą obwoźnych stad owiec.
W przypadku powierzchni należących do Lasów Państwowych, nie przekazanych w użytkowanie Klubowi podjęte zostaną starania o zmianę zapisu w planie urządzania lasu oraz objęcie ich powierzchniową formą ochrony. W ramach projektu wykonane zostaną szczegółowe dokumentacje projektowe rezerwatów, użytków ekologicznych oraz innych form ochrony, którymi objęte zostanie 10 najpilniej tego wymagających obiektów włączonych do projektu.
Jak już zaznaczono wyżej, celem pośrednim projektu jest kompleksowa ochrona wszystkich organizmów przywiązanych do muraw kserotermicznych – również rzadkich gatunków zwierząt. Oprócz kształtowania mozaiki siedlisk, składającej się z muraw, ciepłolubnych ziołorośli i zarośli, zwiększającego bioróżnorodność chronionych powierzchni, przy okazji realizowanych działań ochronnych planowane jest także tworzenie schronień i mikrosiedlisk dla drobnej fauny, np. poprzez składowanie w sterty pozostałości wyciętych w ramach projektu drzew i krzewów.
Obok czynnej ochrony stanowisk rzadkich gatunków kserotermicznych w dolnych odcinkach dolin Odry i Warty, opisywany projekt ma stanowić istotny krok w upowszechnieniu wiedzy o charakterze i ochronie skrajnie zagrożonych stanowisk gatunków kserotermicznych w Polsce. W tym celu niezwykle istotne jest stworzenie silnej merytorycznej bazy.
W wielu krajach Europy zachodniej od wielu lat prowadzi się profesjonalną i skuteczną ochronę siedlisk kserotermicznych. Nie mogła by ona istnieć bez szeroko rozwiniętego systemu zbierania, gromadzenia, przetwarzania i co ważne rozpowszechniania informacji o chronionych obiektach. Niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym na skuteczność działań związanych z ochroną przyrody jest przepływ informacji między poszczególnymi organizacjami, społeczeństwem oraz organami rządzącymi. Taki przepływ informacji na skalę ponadlokalną musi opierać się o nowoczesny, ogólnodostępny bank danych, zawierający m.in. informacje o rozmieszczeniu i liczebności gatunków, zdjęcia fitosocjologiczne z ich stanowisk, informacje o metodach ochrony i ich skuteczności a także pełen zestaw literatury dotyczącej tematu. Całość powinna być rozszerzona o część edukacyjną, np. w postaci strony internetowej, rozpowszechniającej informacje o ekosystemach kserotermicznych i ich ochronie.
Kolejnym koniecznym dla powodzenia kompleksowych działań ochronnych ruchem jest regularne uaktualnianie wiedzy na temat stanu ekosystemów kserotermicznych w kraju. W związku z tym, w ramach projektu zaplanowano sprawdzenie kilkuset najcenniejszych stanowisk flory kserotermicznej w Polsce. Będzie to doskonały początek dla powszechnego monitoringu szeroko pojętych muraw kserotermicznych w Polsce.
Następnym ważnym punktem tego projektu jest upowszechnianie wiedzy na temat charakteru i ochrony ekosystemów kserotermicznych w Polsce. Oprócz wymienionych wyżej działań Klub planuje wydanie w latach 2008-2009 kilku publikacji dotyczących ochrony muraw oraz zorganizowanie spotkań edukacyjnych.
Zapraszamy również na nasze strony internetowe poświęcone murawom:
Ochrona muraw kserotermicznych w Polsce - teoria i praktyka
oraz
Ogólnopolska baza muraw kserotermicznych
