Klub Przyrodników

31 marca Instytut Ochrony Środowiska opublikował Raport kończący prace Zespołu ds. sytuacji w Odrze

Wcześniej, 1 października 2022 r. informowaliśmy o Raporcie wstępnym  

Aktualny raport nie kontynuuje wątków z raportu wstępnego, ale zawiera nowe. Tym razem raport jest niemal zupełnie anonimowy: ani całe opracowanie ani rozdziały 1-5 nie mają oznaczonych autorów ani redaktorów i są sygnowana tylko przez instytucje. W raporcie mowa o powołanym przez Ministra „zespole  do spraw sytuacji powstałej na Odrze, złożony z naukowców i ekspertów”, ale nie ma jego składu. Wyjątkiem są podpisane przez autorów rozdziały 6-9.

Obecnie opublikowany raport zawiera:

1. Syntetyczną analizę pozwoleń wodnoprawnych na zrzut ścieków i analizę zaraportowanych zrzutów ścieków do Odry.
2. Analizę sytuacji hydrologicznej na Odrze latem 2022 na tle danych wieloletnich (niżówka była głęboka, chwilami bardzo głęboka, ale mieściła się w dotychczasowej zmienności);
3. Analizę stanu jakości wód Odry i dopływów na podstawie monitoringu wód (potwierdza wiedzę, że jest zły, w szczególności dotyczy to zasolenia, które latem 2022 r. osiągało wysokie wartości ale stan taki utrzymuje się ciągle)
4. Analizę czasowej i przestrzennej zmienności parametrów fizykochemicznych wód podczas katastrofy (potwierdza przemieszczające się fale wysokiego zasolenia, fale parametrów związanych z zakwitem glonowym i podwyższone wartości biogenów).
5. Analizę występowania Prymnesium parvum na tle fizykochemicznych warunków środowiskowych.
6. Wyniki i metodyki oznaczeń prymezyn w próbkach wody (H. Mazur-Marzec i in.).
7. Badania Zalewu Szczecińskiego i Roztoki Odrzańskiej (A. Woźniczka i in.: tu pojawiła się Prymnesium parvum ale nie doszło do śmiertelności ryb i małży; przy okazji okazało się, że typowe testy toksykologiczne nie wykrywają oddziaływania prymezyn).
8. Analizę stanu ryb i mięczaków po katastrofie (A. Napiórkowska-Krzebietke, Piotr Parasiewicz: doszło do szkody w wodach i pogorszenia ich stanu, potencjał ekologiczny spadł o klasę; doszło także do szkody w gatunkach chronionych, w szczególności do zniszczenia jednych z ważniejszych w Polsce populacji kozy i różanki, do czego przyczyniła się regulacja rzeki zmniejszająca dostępność refugiów, w tym w polach międzyostrogowych, które przy niskim stanie wody są dla tych ryb pułapką)
9. Zestawienie wiedzy na temat technicznych sposobów neutralizacji  Prymnesium parvum (T. Heese: nie ma metod, które byłyby odpowiednie dla wód rzecznych, Zaproponowanie przy dzisiejszym stanie wiedzy konkretnej metody ograniczenia negatywnych skutków gradacji złotej algi w warunkach wód odrzańskich jest niemożliwe, konieczne są eksperymenty).

2 marca 2023 r. Greenpeace opublikował raport „Jak spółki górnicze zasalają dwie największe rzeki w Polsce”, opracowany przez L. Pazderskiego, M. Pazderską-Szablowicz i A. Meres

W raporcie przedstawiono wyniki badań przewodności elektrolitycznej wód zrzucanych przez 9 kopalń węgla kamiennego do dopływów Odry i Wisły i zmian przewodności w wodach tych dopływów. W ściekach wykazano wartości do 75 tys. μS/cm, w rzekach do 28 tys. μS/cm (za górną granicę normy dla większości typów wód płynących przyjmuje się w Polsce 850 μS/cm; za wody niezasolone nadające się do nawadniania uważa się zwykle w Europie wody z < 700 μS/cm). W raporcie nie podano wyników analiz chlorków i siarczanów, mimo że je oznaczono, nie można więc wprost odnieść wyników do warunków obowiązujących pozwoleń wodnoprawnych i  do warunków dopuszczalności wydania takich pozwoleń (w pozwoleniach zapisywane są  dopuszczalne wartości chlorków i siarczanów, a elementem jakości wód płynących jest przewodniość elektrolityczna; wielkości te są powiązane, ale nie bezpośrednio przeliczalne). Niewykluczone, że kopalnie rzucają tak zasolone wody zgodnie z posiadanymi pozwoleniami, ale – jak wskazuje katastrofa odrzańska – pozwolenia te wydane są z naruszeniem warunku umożlwiającego wyjątkowe przekroczenie w wodzie rzecznej limitu 1000 mg (Cl+SO₄)/l, ale tylko jeśli nie spowoduje to szkód w środowisku wodnym.  

Komisja Europejska, opierając się na danych Polski i Niemiec, opublikowała Unijną analizę katastrofy ekologicznej na Odrze w 2022 r. Jest to opracowanie sygnowane przez Dyrekcję Generalną KE ds. Środowiska, Wspólne Centrum Badawcze UE i Europejską Agencję Środowiskową, autorstwa G. Free i innych.

Oryginał po angielsku: https://bit.ly/Odra_JRC_en polskie tłumaczenie: https://bit.ly/Odra_JRC_PL

Raport zwraca uwagę, że rzetelnym i dobrym źródłem informacji była dopiero stacja monitoringu in situ o wysokiej częstotliwości i w czasie zbliżonym do rzeczywistego we Frankfurcie nad Odrą. Parametry podczas katastrofy były charakterystyczne dla zrzutu z przemysłowego lub komunalnego źródła w górnym biegu Odry. Dokładne pierwotne źródło zanieczyszczeń pozostaje niejasne, chociaż wiadomo, że podstawowe czynniki przyczyniające się do ich powstania mają charakter antropogeniczny. Dane satelitarne Copernicus, pokazują obraz zakwitu glonów w górnym biegu Odry w lipcu i sierpniu. Nie jest prawdą, że Odra zawsze była mocno zasolona: monitoring niemiecki w Hoenwutzen (dolny bieg) pokazuje w latach 2005–2020 trend rosnący z poziomów <800 μS/cm do średnio ponad 1 000 μS/cm. Głównym czynnikiem wywołującym obserwowany zakwit glonów Prymnesium było stężenie soli ze źródeł polskich. Dane świadczą raczej o zdarzeniu związanym z zanieczyszczeniem środowiska niż o niefortunnym zbiegu zjawisk klimatycznych. Należy dokonać przeglądu planu gospodarowania wodami w dorzeczu Odry, aby dowiedzieć się, dlaczego w ocenie presji i oddziaływań nie zidentyfikowano w pełni tego zagrożenia i nie podjęto odpowiednich działań w celu jego uniknięcia. Zalecenia obejmują:

• Poszerzenie wiedzy i poprawa monitorowania (w tym ciągły monitoring automatyczny i dane online).
• Poprawa komunikacji. Nie ma wątpliwości, że późna i niepełna komunikacja i wymiana informacji między organami krajowymi utrudniła wczesne reagowanie i podjęcie działań w celu ograniczenia szkód ekologicznych, a także wdrożenie ewentualnych środków łagodzących.
• Wprowadzenie obowiązku natychmiastowego powiadamiania władz niższego szczebla i krajów sąsiednich. Przepis umożliwiający wdrożenie wymienionych zaleceń powinien zostać włączony do ramowej dyrektywy wodnej – co Komisja zaproponowała już we wniosku ustawodawczym z 26 października 2022 r.
• Poprawa reagowania (w sytuacjach kryzysowych) i zarządzania ryzykiem (reaktywne zarządzanie zrzutami)
• Przegląd i weryfikacja istniejących pozwoleń na odprowadzanie ścieków oraz wprowadzenie obowiązku czasowego zawieszenia lub ograniczenia zrzutów w sytuacjach kryzysowych.
• W pozwoleniach określać dopuszczalne wartości emisji, uwzględniając dynamikę przepływu wody w rzece. Tj. dopuszczalne ładunki zanieczyszczeń modyfikować w zależności od poziomów wody i przepływów w wodach odbiorników.
• Ustalenie źródła zdarzenia. Choć doszło do niego na skutek wielu czynników, podwojenie zasolenia w ciągu mniej niż tygodnia jest niezwykłe i wymaga ustalenia źródła.
• Należy przeprowadzić ponowną ocenę zmian hydromorfologicznych w ramach scenariuszy zmian klimatu w kontekście zapobiegania szkodliwym zakwitom.
• Wszystkie kraje i UE powinny wspólnie opracować i wdrożyć progi zasolenia zapewniające dobry stan ekologiczny. Kraje powinny zadbać o to, aby cele dotyczące substancji biogennych odpowiadały dobremu stanowi ekologicznemu (minimalizacja ryzyka zakwitów glonów).
• Należy opracować i wdrożyć plan przywrócenia fizycznej, chemicznej i biologicznej integralności rzeki Odry, który pozwoli odpowiednio przywrócić jej odporność i zapobiec przyszłym katastrofom38. W takim planie należy zwrócić szczególną uwagę na działania w zakresie odbudowy związane z (pozbawionym barier) ponownym połączeniem obszarów zalewowych, starorzeczy itp. Pozwoliłoby to na zróżnicowanie typów siedlisk, tarlisk i zwiększenie liczby miejsc schronienia. Dzięki temu zwiększą się szanse przeżycia ryb i innych organizmów wodnych w przypadku wystąpienia w przyszłości niebezpiecznych zdarzeń.

W Ministerstwie Infrastruktury powstał projekt „Ustawy o rewitalizacji Odry”. Projekt skonsultowano z Fundacją Konstruktywnej Ekologii ECOPROBONO (kierowana przez G. Chociana fundacja przeciwstawiająca się „ekologizmowi” a broniąca interesów przedsiębiorców i społeczności lokalnych), Stowarzyszeniem Inżynierów i Techników Wodnych i Melioracyjnych oraz KGHM Polska Miedź S.A., uznając że to wystarczy: autorzy ustawy wnioskują o skierowaniu projektu wprost na Radę Ministrów z pominięciem  uzgodnień, konsultacji publicznych, opiniowania, oraz rozpatrzenia przez właściwe komitety. Zapowiedziano publikację projektu w portalu Rządowego Procesu Legslacyjnego, ale podstrona tej ustawy jest (do 28.04.2023) pusta. Treść projektu ujawniła 12 kwietnia 2023 r. Fundacja Greenmind:

Projekt zawiera:

• Listę 51 „inwestycji dla Odry” obejmującą rozmaite zamierzone przez Wody Polskie inwestycje hydrotechniczne na Odrze, rzekach jej dorzecza, a nawet na rzekach spoza dorzecza Odry (Dzierżęcinka k. Koszalina), głównie wprowadzających przekształcenia hydromorfologiczne. Na realizację tych inwestycji Wody Polskie miałyby otrzymać dotacje celowe. Wobec tych inwestycji miałaby zostać zastosowana „szybka ścieżka” postępowań administracyjnych jak w tzw. specustawie o inwestycjach przeciwpowodziowych, w tym szybkie wydawanie i z urzędu natychmiastowa wykonalność decyzji administracyjnych (co w praktyce uniemożliwia skuteczną kontrolę instancyjną i sądową tych decyzji, jak widać na przykładzie inwestycji obecnie prowadzonych przez Wody Polskie na Odrze granicznej. Autorzy projektu ustawy twierdzą, że od realizacji tych inwestycji przybędzie wody w Odrze, tj. że służą one poprawie warunków bytowych fauny wodnej oraz zapewnieniu odpowiednich zasobów wodnych w Odrze.
• Deklarację „priorytetowego traktowane względem innych inwestycji ujętych w krajowym programie oczyszczania ścieków komunalnych” inwestycji wodno-ściekowych w dorzeczu Odry” i wymóg szybkiego wydawania decyzji administracyjnych dla tych inwestycji.  
• Deklarację priorytetowego wykonania działania planistycznych możliwości przebudowy budowli piętrzących [ale nie ma ani słowa o ich ewentualnej rozbiórce] w celu zapewnienia ciągłości biologicznej i morfologicznej oraz spełnienia celów środowiskowych wybranych rzek w dorzeczu Odry, a także kontroli i monitoringu działania przepławek.
• Nakaz dokonanie przeglądu, w terminie 18 miesięcy, pozwoleń wodnoprawnych na wprowadzanie ścieków do wód w zlewni Odry [sama możliwość dokonania takiego przeglądu jest już w Prawie wodnym, wystarczyloby z niej skorzystać].
• Nakaz opracowania 3-letniego opracuje Programu odbudowy ichtiofauny rzeki Odry, skoncentrowanego na zarybieniach.
• Specjalny tryb przygotowania inwestycji w zakresie tzw. systemów retencyjno-dozujących (umożliwiających, w okresie ostrzeżenia przed suszą hydrologiczną, wstrzymywanie na 20 dni wprowadzanie do wód ścieków przemysłowych lub wód pochodzących z odwodnienia zakładów górniczych, zawierających chlorki i siarczany).
• Wrzutkę umożliwiającą Wodom Polskim wzięcie pieniędzy z NFOŚiGW na plany dotyczące gospodarki wodnej.
• Wrzutkę rozszerzającą możliwości odstępstwa od zakazu wprowadzania ścieków do dopływów jezior.
• Przepis umożliwiający Wodom Polskim lub Inspekcji Wodnej fizyczne blokowanie wylotów ścieków, odprowadzeni wód, pomostów i przystani – ale z automatycznym wszczynaniem postępowania w kierunku legalizacji tych urządzeń.
• Powołanie, w ramach Wód Polskich, Inspekcji Wodnej – mundurowej, uzbrojonej formacji o uprawnieniach policyjnych, mającej za zadanie rozpoznawanie, urzędowego dokumentowanie, zapobieganie i wykrywanie wykroczeń i przestępstw wodnych i rybackich, a także innych zdarzeń mogących powodować negatywne skutki dla wód, zasobów ryb w wodach i innych organizmów w tych wodach, ekosystemów od wód zależnych bądź negatywnie oddziaływać na korzystanie z wód;