Klub Przyrodników

Wielofunkcyjne użytkowanie polskich torfowisk szansą ochrony różnorodności biologicznej

Zarządzanie mokradłami na terenie Polski, pomimo istnienia licznych obszarów chronionych (parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody) wciąż napotyka liczne problemy. Tradycyjne gospodarowanie - koszenie, wypas, usuwanie drzew i krzewów przestało być opłacalne i tylko niewielu właścicieli lub zarządców zainteresowanych jest użytkowaniem zgodnym z wymogami ochrony przyrody. Mokradła często cierpią z powodu wadliwie działających systemów melioracyjnych, nastawionych wyłącznie na odwadnianie. Brak odpowiedniego zarządzania, a w szczególności zrozumienia hydrologicznych aspektów funkcjonowania mokradeł prowadzi do wielu negatywnych przemian ekosystemów. Szczególnie niekorzystna jest degradacja powierzchniowej warstwy torfu do głębokości kilkudziesięciu centymetrów, niekiedy przekraczającej 1m.

Jednym z działań ratujących mokradła jest tzw. retencja wody. Problem ten nie sprowadza się wyłącznie do budowy lub odtwarzania istniejących w przeszłości zbiorników wodnych, ale powinien dotyczyć również jezior z obniżonym w przeszłości poziomem wody. Przywracanie panujących w przeszłości stosunków wodnych w obrębie mis jeziornych ma szczególne znaczenie dla zatrzymania erozji w ekosystemach źródliskowych licznie tam występujących. Sytuacje takie obserwuje się w wielu miejscach w tym również w obszarach objętych ochrona prawną.

Wadą wielu powstających opracowań służących ochronie walorów przyrodniczych jest brak szczegółowego rozpoznania istniejących warunków hydrologicznych będących kluczowym aspektem w ochronie mokradeł. Natomiast opracowania zawierające elementy hydrologii pozbawione są szerszego ujęcia zarówno pod względem obszarowym jak też potrzeb wynikających z różnych form prowadzonej działalności, zarówno na terenie chronionym jak też jego bliższym i dalszym sąsiedztwie. Z kolei, tworzone programy rozwoju na szczeblu regionalnym czy ogólnokrajowym bardzo rzadko obejmują potrzeby związane z ochroną przyrody. Często wadą proponowanych rozwiązań w sporządzanych dokumentach jest ich krótkoterminowość co ma niekorzystny wpływ na racjonalne zarządzanie obszarami mokradłowymi.

Jednym z istotnych problemów ochrony torfowisk na terenie Polski jest niska bądź deficytowa opłacalność gospodarki rolnej. Po kilku latach wycofywania się działalności rolniczej z obszarów torfowiskowych nadzieją pozostają wprowadzane od roku 2003 programy rolno-środowiskowe. Ogólnopolskie programy rolno-środowiskowe zawierają specjalne pakiety użytkowania terenami podmokłymi i ekstensywnego wykorzystania łąk. Część pakietów dotyczy tylko obszarów wrażliwych przyrodniczo.Podsumowując, główne zagrożenie dla bioróżnorodności torfowisk w chwili obecnej to:

• istniejące systemy odwadniające bez ekonomicznego uzasadnienia,
• porzucone półnaturalne pastwiska,
• nielegalne pozyskiwanie torfu i zakładanie stawów rybnych,
• eutrofizacja w wyniku sąsiedztwa z otaczającymi polami uprawnymi,
• brak sprawnego działania systemu wód powierzchniowych na chronionych obszarach,
• brak wiedzy o hydrologii terenu z historycznego punktu widzenia.

Zaprezentowana sytuacja stała się inspiracją do realizacji projektu pt. "Wielofunkcyjne użytkowanie polskich torfowisk szansą ochrony różnorodności biologicznej". Realizację projektu zaplanowano na lata 2003-2005. Projekt koncentruje się w obrębie trzech obszarów parków krajobrazowych - Dolina Płoni (woj. zachodniopomorskie), Bagna Przemkowskie (woj. dolnośląskie i lubuskie), Bagno Całowanie (woj. mazowieckie) oraz trzech niewielkich obiektów w okolicach Recza, Słupska i Bytowa (woj. zachodniopomorskie i pomorskie).

Projekt finansowany jest przez Ministerstwo Rolnictwa w Holandii.