Analiza stanu ochrony rezerwatowej w Polsce doprowadziła nas w 2016 r. do wniosku, że ostatnie kilkanaście lat w tej dziedzinie to permanentny kryzys. Pomimo zawartej w programie wykonawczym Krajowej Strategii Ochrony Różnorodności Biologicznej na lata 2007–2013 oceny, że potrzebujemy jeszcze co najmniej kilkuset rezerwatów, były lata, kiedy w całej Polsce powstawało ich zaledwie kilka. Są województwa, w których od wielu lat nie powstał żaden. Powierzchnia objęta w Polsce ochroną rezerwatową to zaledwie 0,55% powierzchni kraju, 8 razy mniej niż w Niemczech, 16 razy mniej niż w niektórych niemieckich landach, np. w sąsiadującej z Polską Brandenburgii!
W 2016 r. nie było też żadnej aktualnej koncepcji rozwoju sieci rezerwatowej, ani w skali Polski, ani poszczególnych województw. Ochronie rezerwatowej nie podlegały – i w 2023 r. wciąż nadal nie podlegają – obszary kwalifikujące się do niej w sposób bezsporny, kluczowe dla ochrony przyrody nie tylko Polski, ale i Europy, np. torfowiska doliny Rospudy.
Tymczasem rezerwaty to ciągle najskuteczniejsza forma ochrony i trwałego zabezpieczenia przyrody. Istnienie ich racjonalnej sieci, chroniącej reprezentatywną część naturalnych ekosystemów i siedlisk ginących gatunków, jest warunkiem koniecznym skutecznej ochrony przyrody w Polsce. Nie zastąpi ich ani Natura 2000, chroniąca wybrane, często wyrwane z szerszego kontekstu, elementy przyrody, ani system protez typu powierzchni referencyjnych czy ostoi ksylobiontów, który można jednym podpisem, z dnia na dzień, unieważnić.
Dostrzegając pilną potrzebę pobudzenia aktywności w zakresie ochrony rezerwatowej, Klub Przyrodników, przy współpracy szerokiego grona przyrodników i skupiających ich organizacji, postanowił stworzyć współczesną koncepcję rozwoju ochrony rezerwatowej w Polsce. W oparciu o najlepszą dostępną wiedzę, analizujemy aktualny stan ochrony rezerwatowej, gromadzimy informacje o obiektach kwalifikujących się do ochrony i wypracowujemy społeczną koncepcję stopniowego uzupełniania sieci rezerwatów.
Dodatkowym impulsem stało się przyjęcie w 2020 r. Unijnej strategia na rzecz bioróżnorodności 2030: „Przywracanie przyrody do naszego życia”. Wśród je celów są:
- Utworzenie spójnej sieci obszarów chronionych: prawna ochrona co najmniej 30% powierzchni lądowej UE i co najmniej 30% obszaru morskiego UE oraz integracja korytarzy ekologicznych w ramach prawdziwej transeuropejskiej sieci przyrodniczej.
- Objęcie ochroną ścisłą co najmniej jednej trzeciej obszarów chronionych UE (tj. co najmniej 10% obszaru lądowego i 10% obszaru morskiego), w tym wszystkich pozostałych lasów pierwotnych i starych lasów UE.
Nowe rezerwaty przyrody, w rozumieniu strategii traktowane jako „obszary ściśle chronione” wpisywałyby się w oczekiwany wkład Polski w realizację tych celów. Więcej o współpracy polskich organizacji pozarządowych w tym zakresie na stronie Koalicji 10%, której Klub Przyrodników także jest członkiem.
Zasadniczy mechanizm akcji nawiązuje do tworzenia „shadow list” obszarów Natura 2000, opierając się na społecznym zaangażowaniu przyrodników. W każdym województwie akcją kierują koordynatorzy regionalni – specjaliści z zakresu ochrony przyrody, lub ich zespoły, współpracujący z zainteresowanymi osobami i instytucjami, gromadzący i weryfikujący dane.
Zakładamy, że proponowane rezerwaty powinny spełniać łącznie cztery następujące warunki.
Po pierwsze, spełniać definicję ustawową, tj. być obszarami zachowanymi w stanie naturalnym lub mało zmienionym, obejmującymi ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Wpisanie na listę będzie wymagało wykazania tych „szczególnych wartości” i ich przynajmniej regionalnego znaczenia.
Po drugie, istotnie uzupełniać sieć rezerwatów uznanych dotychczas w województwie – obejmując takie składniki przyrody, albo przykłady takich procesów czy zjawisk ekologicznych, które w dotychczasowej sieci rezerwatów są niedostatecznie reprezentowane.
Po trzecie – można oczekiwać, iż ich utworzenie umożliwi trwałą, w założeniu wieczystą, ochronę „szczególnych wartości lub walorów” uzasadniających ich uznanie.
Po czwarte, dla ich ochrony niezbędne, albo optymalne, jest zastosowanie reżimu prawnego typowego dla rezerwatu przyrody, w szczególności, ich ochrona wymaga:
a) trwałego wyłączenia z normalnego reżimu gospodarowania, np. z gospodarki leśnej albo innych form użytkowania, tj. skuteczna i optymalna ochrona tego obiektu nie może być osiągnięta tylko przez modyfikacje prowadzonej w nim gospodarki, lub;
b) wyłączenia z obowiązku prowadzenia racjonalnej gospodarki rybackiej, tj. wyłączenia z obwodu rybackiego, lub;
c) trwałego wyłączenia z możliwości polowania, tj. wyłączenia z obwodu łowieckiego, lub;
d) czasowego lub stałego ograniczenia lub kontrolowania dostępu ludzi, tj. możliwości wstępu, poruszania się, korzystania z wód, lub;
e) starannego zaplanowania w formie planu ochrony, działań ochronnych nie przypominających form normalnie prowadzonej gospodarki.
Oprócz propozycji nowych rezerwatów gromadzimy i analizujemy także projekty powiększenia obiektów istniejących, uzasadnione potrzebą poprawy integralności struktury i funkcji oraz zwiększenia skuteczności ich ochrony.
Koncepcje dla województw, a następnie koncepcję krajową, zawierające nie tylko propozycje uzupełnienia sieci, ale także charakterystykę i ocenę ich aktualnego stanu, publikujemy jako recenzowane wydawnictwa naukowe, część nakładu upowszechniając wśród administracji, zarządców terenu, samorządów, biur planowania przestrzennego itd. Wersje robocze udostępniamy jako bazę danych online (por. zakładka PROJEKTOWANE I PROPONOWANE REZERWATY).
Prace mają charakter ciągły, nawet opublikowane koncepcje są wciąż doskonalone. Chętnie nawiążemy kontakt ze wszystkimi zainteresowanymi współpracą osobami, jednostkami administracji – regionalnymi dyrekcjami ochrony środowiska, jednostkami Lasów Państwowych, a przede wszystkim regionalnymi i lokalnymi organizacjami społecznymi.
Opracowanie i upowszechnienie koncepcji to tylko etap wstępny, jednak bez niej nie da się poważnie mówić o racjonalizacji sieci rezerwatów. Niezależnie od rozwoju sytuacji w krajowej ochronie przyrody, posiadanie rzetelnie opracowanej koncepcji, zawierającej rezerwatową „shadow list”, to pierwszy, konieczny krok do poprawy skuteczności ochrony rezerwatowej w kraju.
W akcji zmierzającej do wypracowania koncepcji rozwoju sieci rezerwatów chcemy także zawrzeć element inwentaryzowania leżących poza parkami narodowymi dużych obszarów wolnych od antropopresji, z szansami na utrzymanie bądź odtworzenie tego stanu – „ostoi dzikości”. Jako „ostoje dzikości” rozumiemy obszary o powierzchni co najmniej 500 ha, pozostawione spontanicznym procesom, tj. bez interwencji (z wyjątkiem badań i monitoringu), bez inwestycji i remontów dróg, także niepublicznych dróg leśnych, niepofragmentowane szlakami, drogami, plażami, wodami z publicznym dostępem itd.
Liczymy na zaangażowanie w akcję szerokiego grona przyrodników. Nie oznacza to oczywiście bezkrytycznego przyjmowania wszelkich propozycji, będą one analizowane i weryfikowane przez koordynatorów. Ich wykaz wraz z adresami email znaleźć można w zakładce koordynatorzy regionalni. We wstępnym etapie dane gromadzone będą na prostych kartach obiektów, do wypełnienia w formacie exel.
Jeśli znasz spełniający opisane wyżej kryteria, kwalifikujący się do ochrony rezerwatowej, obiekt, i dysponujesz danymi pozwalającymi choćby wstępnie wypełnić kartę – zrób to koniecznie. Jako załącznik potrzebna też będzie mapka z zaznaczonymi proponowanymi granicami obiektu. Propozycje prześlij na adres Klubu, bądź bezpośrednio do koordynatora (i do wiadomości koordynatora krajowego: Paweł Pawlaczyk pawpawla[at]wp.pl).
Zachęcamy wszystkich do opracowywania i zgłaszania do RDOŚ wniosków o uznanie za rezerwat przyrody, wraz z odpowiednią dokumentacją.
