Środkowy odcinek Wisły - ciągnący się od Puław do Płocka w przybliżeniu na przestrzeni 210 km, wyróżnia się pod względem walorów przyrodniczych dzięki zachowanemu naturalnemu charakterowi. Rzeka rozlewa się tu na szerokość od 600 do 1200 m. Widziana z lotu ptaka zadziwia mozaiką piasku, wody i zieleni, którą tworzą znajdujące się w jej korycie ławice, łachy i kępy. Wygląd koryta rzeki podlega nieustannym zmianom - piaszczyste "wyspy" ulegają niszczeniu, to znów powstają w innym miejscu.
Rzeźby z piachu w korycie rzeki
Ławica - usypisko piaszczyste lub żwirowe w korycie rzecznym, które powstało z materiału niesionego przez rzekę i osadzonego w miejscach słabego nurtu. Przyjmuje postać niewysokiej podłużnej wyspy. W czasie wezbrań rzeki często przesuwa się. Ulega stopniowej stabilizacji, przekształcając się w kępę.
Łacha - odnoga rzeki lub dawne jej koryto (starorzecze), zawierające jeszcze wodę, nieraz zarośnięte. Ma postać wynurzonego pola piasku. Termin ten często używany jest niewłaściwie na określenie ławic.
Kępa - wysepka lub mała wyspa o zmiennych zarysach, objęta ramionami rzeki, która jest utrwalona przez roślinność. Często jest zalewana.
(na podstawie: " Słownika pojęć geograficznych" ST. Pietkiewicz, S. Żmuda)
Rzeka tworzy przestrzeń wokół siebie, którą zajmują dziesiątki zbiorowisk roślinnych, zamieszkiwanych z kolei przez setki gatunków zwierząt.
Nad Wisłą zachowały się zbiorowiska roślinne typowe dla dużej nizinnej rzeki, np. lasy łęgowe (łęgi). Są to specyficzne lasy przystosowane do corocznych zalewów, budowane przez wierzby, topole, jesiony. Ekosystemy te pod względem bogactwa gatunkowego oraz złożonej struktury przestrzennej nieraz porównywane są do tropikalnych lasów deszczowych .
Związane są bardzo ściśle z corocznymi wylewami rzeki. Tam, gdzie łęgi zostały odcięte wałami przeciwpowodziowymi od wody, szybko ulegają degeneracji, a wraz z nimi zanika cały bogaty świat owadów, ptaków i innych grup zwierząt. Ocenia się, że prawidłowo wykształcone łęgi nad Środkową Wisłą zajmują jedynie 1% powierzchni jaką pierwotnie zajmowały. W wielu miejscach, gdzie łęgi zostały wycięte rosną wikliny nadrzeczne, które stanowią najczęściej spotykany tu zespół roślinny.
Od wylewów rzeki zależą również łąki zalewowe. W większości zajmują tereny porośnięte w dawnych czasach przez łęgi. Ich występowanie wymaga ekstensywnego użytkowania przez człowieka.
Zmiany w biegu rzeki można prześledzić na podstawie starorzeczy - mających najczęściej kształt sierpa, mniejszych lub większych jezior, które po pewnym czasie ulegają wypłyceniu i zanikają.
Strome, nasłonecznione zbocza znaczące krawędzie doliny zajmuje rzadko spotykana formacja roślinna - murawy kserotermiczne oraz sucholubne zarośla. Tworzą je gatunki przystosowane do wysokich temperatur, nieraz zakwitające efektownymi kwiatami.
Unoszące się nad Wisłą ptaki oraz ich głosy to nieodłączny element rzeki. Dla większości ludzi podniebni biali akrobaci to mewy. Uważny obserwator dostrzeże jednak, że mewa mewie nie jest równa. Spotkać tu można mewę śmieszkę, pospolitą, srebrzystą, czarnogłową.
Wśród nurtu uwijają się delikatniejszej budowy rybitwy rzeczna i białoczelna.
Do ptasich atrakcji znanej bardziej wtajemniczonym należy niewątpliwie trudna do wypatrzenia sieweczka obrożna, sieweczka rzeczna, czy brodziec piskliwy. Na brzegach rzeki, ukryty wśród listowia często czatuje zimorodek.
Lista gnieżdżących się nad Wisłą Środkową ptaków jest długa i wynosi około 160 gatunków. Odwiedzają ją także "zagraniczni" goście w trakcie przelotów, niektórzy z nich zostają na całą zimę.
Ze względu na obecność rzadkich i ginących gatunków ptaków obszar ten został uznany za ostoję ptaków o europejskim znaczeniu. Identyfikację takich miejsc - określanych w języku angielskim jako Important Bird Areas (IBA) rozpoczęto w połowie lat osiemdziesiątych z inicjatywy Birdlife International, światowej federacji, która zrzesza organizacje działające na rzecz ochrony ptaków z różnych krajów. W Polsce wyznaczenia takich obszarów dokonało Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP).
Źródło: Krzemiński M., 2001,. Parki Krajobrazowe Mazowsza, Wydz. Ochr. Środ. Woj. Mazowieckiego, Warszawa.
Szansą dla ochrony tego obszaru jest ustanowienie doliny środkowej Wisły za Specjalny Obszar Ochrony ptaków należący do europejskiej sieci ekologicznej - Natura 2000. W sieci tej znajdują się najbardziej cenne w Unii Europejskiej obszary, wyznaczone na podstawie jednolitych kryteriów. Główny nacisk położono w nich na cel ochrony - zachowanie rzadkich i ginących gatunków ptaków oraz siedlisk, wyznaczanych na podstawie tzw. Dyrektywy Ptasiej i Siedliskowej. Polska jako członek UE jest zobowiązana do zachowania tego cennego terenu.
Czysta i piękna?
Wisła to temat nieprzebrany jak wody, które toczy.
Hydrolog zachwyci się jej skomplikowaną dynamiką, ornitologa urzeknie bogaty świat ptaków, dla wędkarza powodem do radości będą ryby, artystę porwie malownicze koryto rzeki, sportowiec rzuci jej nurtowi wyzwanie w kajaku, czy łódce, geograf zacznie opowiadać o formowaniu doliny, historyk na jej wzmiankę zacznie snuć opowieści o osadnictwie nad rzekami i historii polskich miast.
Można się zachwycać, ale nie sposób nie zauważyć, że woda w Wiśle na prawie całej długości jest bardzo zanieczyszczona, w wielu miejscach, ścieki odprowadzane są bezpośrednio do rzeki, brzegi często pokrywają stosy śmieci, cenne siedliska przybrzeżne zasypywane są gruzem.
Jednocześnie wciąż pojawiają się na horyzoncie plany całkowitej regulacji, budowy stopni wodnych, przekształcenia rzeki w wybetonowany kanał, przegrodzenia nowymi tamami. Przykładów zagrożeń dla tej unikatowej rzeki można podawać bardzo wiele.
Równocześnie wiele nadwiślańskich miejscowości odwraca się do rzeki plecami, nie dostrzegając szans jakie niesie lokalizacja nad tą rzeką.
Doświadczenia wielu wysoko uprzemysłowionych krajów ukazują, że dzikie rzeki posiadają walory, które w pełni są dostrzegane i doceniane po ich utracie. Przywrócenie naturalnego charakteru rzeki tzw. renaturyzacja wiąże się z bardzo wysokimi kosztami, niejednokrotnie jest niemożliwe w realizacji. Słabo przekształcone, cenne przyrodniczo tereny zalewowe w dolinach rzek posiadają także ogromne znaczenie dla efektywnej ochrony przeciwpowodziowej, pełnią także funkcję oczyszczającą.
Tekst: B. Mróz
