Ochrona żółwia błotnego i płazów na nizinach północnej Europy - LIFE05NAT/LT/000094 

W 2006 Klub Przyrodników rozpoczął działania w ramach międzynarodowego projektu LIFE 'Ochrona żółwia błotnego i płazów nizin północnej Europy'. Sponsorami strategicznymi tego programu są: komisja Unii Europejskiej LIFE zajmującą się ochroną przyrody oraz EkoFundusz.

Gatunki objęte programem: żółw błotny, traszka grzebieniasta i kumak nizinny należą do najszybciej zanikających gadów i płazów Europy. Podstawowe działania w ramach aktywnej ochrony tych zwierząt obejmują monitoring ich populacji, poprawę warunków siedliskowych (biotopów wodnych i lądowych) oraz edukację prowadzoną w szerokim zakresie wśród ludnośc i zamieszkującej tereny ich występowania oraz wśród pracowników administracji samorządowej i leśnej. Nasze prace prowadzimy na 6 stanowiskach, na których żyją ostatnie populacje żółwia błotnego w Polsce zachodniej: cztery w woj. lubuskim (rejon Słubic, Międzychodu i Dobiegniewa), jedno w woj. zachodniopomorskim (okolice Dębna Lubuskiego) oraz jedno w woj. wielkopolskim (rejon Leszna). Na większości z nich występują również traszki i kumaki. Przedstawimy najważniejsze działania Klubu Przyrodników zrealizowane w ramach programu w latach 2006-2009.

2009

Monitoring zbiorników wodnych

W 2009 r. w ramach projektu przeprowadzono monitoring 28 zbiorników wodnych. W ciągu roku żółwia błotnego (Emys orbicularis) obserwowano w 15 zbiornikach (w 2007r. jedynie w 4), traszkę grzebieniastą (Triturus cristatus) w 11, a kumaka nizinnego (Bombina bombina) w 17 z nich. Każdy ze zbiorników został dokładnie opisany i dodany do bazy danych.

• 
• 
• 
• 
• 
•  

Telemetria

Zimą 2008/2009 przy użyciu transmiterów zainstalowanych na pancerzach 4 żółwi, w jednym z obszarów objętych projektem zlokalizowano 18 hibernujących żółwi. Do hibernacji żółwie wybierały starorzecza, stawy oraz kanały leśne, w których znajdowały się gałęzie i pędy podwodnych roślin.

Przykład miejsca hibernacji żółwi.

Hodowla żółwi

Podobnie jak w poprzednich latach prowadzono hodowlę żółwi (dr Bartłomieja Najbar, Uniwersytet Zielona Góra). 30 młodych żółwi zostało wypuszczonych do leśnego kanału. W wypuszczeniu na wolność wzięli udział przedstawiciele Nadleśnictwa Rzepin. Każdy z żółwi został dokładnie zmierzony, zważony, oznaczony oraz sfotografowany, co pozwoli na rozpoznanie danego osobnika w czasie ponownego złapania.

• 
• 
•  

Edukacja lokalnych społeczności

Edukacja ekologiczna była ważnym elementem projektu. W szkołach i nadleśnictwach przeprowadzono 12 edukacyjnych wykładów dotyczących biologii, ekologii oraz ochrony żółwi oraz płazów. Łącznie wzięło w nich udział 550 uczestników.

Przygotowano 3 ścieżki edukacyjne oraz 8 tablic informacyjnych, które zamieszczono na 6 obszarach objętych projektem. Każda z ścieżek obrazuje życie żółwia błotnego oraz objętychprojektem płazów w ciągu całego roku. Ich długość wynosi od 1100 - 250m, w zależności od topografii oraz lokalizacji siedlisk. Oprócz głównej tablicy na ścieżkach znajdują się 12 przystanków, obrazujących 12 miesięcy roku. Dla każdej ścieżki opracowano także ulotki z opisem ścieżek.

• 
• 
•  

 Monitoring efektów projektu

Monitoring efektów działań podjętych w ramach projektu przeprowadzono w 2008 i 2009r. Do najważniejszych z nich należą: polepszanie warunków ekologicznych dla żółwia i płazów poprzez tworzenie nowych zbiorników wodnych, odnowę istniejących, czy usuwanie roślinności. Projekt przyczynił się do zwiększenia liczebności żółwi i płazów w każdym z obszarów oraz poprawy warunków hydrologicznych. Przed rozpoczęcia projektu Life, spodziewano się, że populacje te wkrótce znikną z tych terenów. Zebrane obecnie dane wskazują, że liczba dorosłych osobników wzrasta, a co ważniejsze, obserwowany jest od czasu do czasu sukces rozrodczy.

• 
• 
•  

Inne działania:

Opracowanie katalogu gatunków badanych w ramach projektu

Baza danych zawiera wszystkie informacje zebrane w trakcie trwania projektu, związane z żółwiem błotnym w zachodniej Polsce (woj. zachodniopomorskie, lubuskie, wielkopolskie): opis siedisk, szczegóły obserwacji, reprodukcji, morfologii oraz rozieszczenie. Źródłem informacji były prowadzone obserwacje, wywiady, dane literaturowe, także sprzed 1945. Dotychczas zebrano 133 lokalizacji (zachodniopomorskie -22, lubuskie-75, wielkopolskie-36). Dodatkowo mamy dostęp do danych o rozmieszczeniu traszki grzebieniastej oraz kumaka nizinnego w zachodniej Polsce, zebranych podczas ogólnopolskiej inwentaryzacji przeprowadzonej przez Lasy Państwowe w latach 2007-2008. Baza ta zawiera 569 lokalizacji traszki grzebieniastej oraz 1778 kumaka nizinnego.

Autorzy fotografii:

Andrzej Jermaczek, Marek Maciantowicz, Mariusz Rybacki, Kamil Szpotkowski,Paweł Szymoński, Krzysztof Tarłowski.

2008

Zasiedlenie zbiorników wodnych w wybranych obszarach

W roku 2008 przebadano 28 różnego rodzaju zbiorników wodnych położonych w 6 objętych projektem obszarach. Żółw błotny (Emys orbicularis) został zaobserwowany w 15 miejscach (co stanowiło 54%), traszka grzebieniasta (Triturus cristatus) występowała w 10 z nich (36%), a kumak nizinny (Bombina bombina) w 16 akwenach (57%). Płazy zasiedliły również część ze zbiorników wykopanych lub pogłębionych w ramach projektu w roku 2007. Dla każdego zbiornika sporządzono tabelę z dokładną jego charakterystyką. Na 6 obszarów badawczych żółwie występowały w trzech. Każdy złapany osobnik przed wypuszczeniem na wolność został dokładnie zmierzony i zważony (20 pomiarów wg metody Ftitz'a) sfotografowany oraz indywidualnie oznaczony. Wśród żółwi przeważały samice i osobniki młodociane.

• 
• 
• 
•  

Telemetria

W czasie zimy 2007/2008, przy użyciu radiotelemetrii w jednym z badanych obszarów zostało zlokalizowanych 14 hibernujących żółwi. Często są to starorzecza, czy też leśne kanały. W jednym przypadku żółwie hibernowały w żeremiu bobra. Znaleziono także samicę żółwia w śródleśnym mokradle, które wysycha latem. Na miejsca hibernacji wybierały one tereny muliste, z dużą ilością gałęzi i pni, przykryte liśćmi. Żółwie preferują miejsca z bogatą roślinnością (np. pałka, grążel żółty i in.). Poziom wody w tych miejscach oscylował pomiędzy 10 cm a 50 cm. W listopadzie 2008 zostały dokonane pomiary wybranych parametrów fizycznych oraz chemicznych wody w miejscach hibernacji. Temperatura wody w miejscach hibernacji była zbliżona 4 st. C a woda w badanych miejscach miała odczyn od lekko kwaśnego do obojętnego. W kilku miejscach sygnał z nadajników był bardzo słaby ze wzglądu na poziom mułu i roślinność, co uniemożliwiało dokładną lokalizację.

• 
• 
• 
• 
•  

Przykładowe miejsca hibernacji żółwi.

Nowe miejsca hibernacji

Jesienią 2008 w czterech obszarach przygotowano 7 nowych potencjalnych miejsc hibernacji dla żółwi. Głębokość wykopanych lub pogłębionych zbiorników wynosiła pomiędzy 1 i 2 m, a ich powierzchnia od 8 do 1600 m2. Działania te były możliwe do wykonania dzięki wsparciu finansowemu Fundacji Ekofundusz. Kontynuowana była współpraca z właścicielami stawów rybnych, w których stwierdzono obecność żółwia.

• 
• 
•  

Tworzenie nowych miejsc hibernacji. Pogłębione mokradło widok we wrześniu 2008 i po pogłębieniu, widok z listopada.

• 
• 
•  

Polepszenie warunków gniazdowania na lęgowiskach żółwia

W październiku oraz listopadzie 2008, korzystając ze środków Fundacji EkoFundusz, wycięto drzewa i krzewy zacieniające lęgowiska lub potencjalne lęgowiska żółwia błotnego w pięciu obszarach projektu. Działania te objęły łączny obszar 2 ha. Jednocześnie w pobliżu miejsc gniazdowania zakopano data loggery (na głębokość 10 cm). Pozwoliły one na zebranie informacji dotyczących warunków panujących w tych miejscach w glebie. Zostaną one porównywane z danymi zebranymi z potencjalnych miejsc gniazdowania, w których nie obserwowano jeszcze składania jaj przez żółwie.

Wycinka drzew i krzewów na potencjalnych miejscu lęgowym.

Hodowla żółwi

15 młodych żółwi z obszaru Ujście Ilanki zostało wyhodowanych przez dr Bartłomieja Najbara (Uniwersytet w Zielonej Górze), herpetologa, eksperta do spraw żółwi, który prowadzi długoletnie badania nad tym gatunkiem w zachodniej Polsce. Młode żółwie zostały wypuszczone na wolność w maju 2008, po uprzednim zważeniu, zmierzeniu i specjalnym oznaczeniu. W wypuszczaniu wzięli udział przedstawiciele Klubu oraz Nadleśnictwa Rzepin, zarządców obszaru.

• 
• 
• 
• 
•  

Monitoring efektów działań w ramach projektu

Do najważniejszych długofalowych efektów projektu można zaliczyć polepszenie warunków ekologicznych w siedliskach żółwi oraz płazów poprzez stworzenie nowych zbiorników wodnych, odtworzenie starych oraz usunięcie roślinności na potencjalnych, czy istniejących miejscach gniazdowania. W wielu miejscach dzięki naszym działaniom poprawiły się stosunki wodne. Woda utrzymywała się także w okresie letnim.

• 
• 
•  

Dzięki działaniom w ramach projektu LIFE poprawione zostały stosunki wodne. Na zdjęciu u góry stan w 2002, na dole widok po pogłębieniu w 2007.

• 
• 
•  

Widoczna poprawa stosunków wodnych. Siedlisko przed (u góry) i po (na dole) wybudowaniu zastawki.

Dwie traszki grzebieniaste oraz kumak nizinny złapany w sieci - efekt poprawy warunków siedliskowych.

W tekście wykorzystano zdjęcia autorstwa: Urszuli Biereżnoj, Bartłomieja Najbara, Marka Maciantowicza oraz Mariusza Rybackiego.

2007

Uczestniczyliśmy w trzech spotkaniach roboczych. Na pierwszym, zorganizowanym przez Klub w Łagowie, przedstawiliśmy problemy ochrony płazów i gadów oraz dotychczasowe wyniki programu pracownikom urzędów wojewódzkich odpowiedzialnych za ochronę przyrody oraz nadleśnictw, które są gospodarzami terenów objętych projektem. Kolejne spotkanie robocze połączono z wizytacją najważniejszych miejsc występowania żółwia w Polsce zachodniej, w czasie której prowadzono również poszukiwania traszek grzebieniastych i kumaków nizinnych.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
•  

We wrześniu ponownie odwiedziliśmy Brandenburgię, aby poznać biotopy, w których żyje żółw i kumak. Później zapoznaliśmy się z metodami ochrony płazów w zachodnich Niemczech i w Danii.

W 2007 kontynuowaliśmy prace terenowe, dzięki którym wykazano obecność żółwi na kolejnym stanowisku (rejon Międzychodu). Ogółem gatunek ten został stwierdzony w 9 zbiornikach wodnych o różnym charakterze, spośród 22 badanych. Były to: jezioro, kanał, stawy hodowlane, starorzecza, stawy leśne i śródpolne.

• 
• 
•  

Niestety, obserwacje prowadzone w okresie lęgowym żółwi nie przyniosły oczekiwanych rezultatów i nie udało się zlokalizować miejsc, w którym składają jaja. Jedynie w okolicach Leszna jesienią znaleziono skorupki jego jaj na polu zboża.

Ponieważ ochrona miejsc lęgowych żółwi jest jednym z najważniejszych celów programu ich poszukiwania będą prowadzone w kolejnych latach.

Najważniejszym zadaniem zaplanowanym w 2007 r. były działania w ramach małej retencji, których celem była poprawa wa runków siedliskowych w zbiornikach zasiedlanych przez żółwia i płazy. Wynikiem tych prac, w całości sfinansowanych przez EkoFundusz, było wykopanie 8 stawów o powierzchni 0,05-0,2 ha oraz zbudowanie 7 zastawek spiętrzających cieki.

• 
• 
• 
•  

Deficyt wody jest jednym z największych problemów, z którym się zetknęliśmy. Prace te wykonano na wszystkich sześciu stanowiskach objętych programem.

W ramach działań edukacyjnych opublikowany został popularny artykuł omawiający podstawowe założenia programu: Rybacki M., Schneeweiss N., Adrados L. Ch. 2007. Ochrona żółwia błotnego, kumaka nizinnego i traszki grzebieniastej w ramach programu LIFE [Protection of European pond turtle, crested newt and fire-bellied toad within the LIFE project]. Bociek (1): 28-31.

2006

W lutym i w maju wzięliśmy udział w dwóch spotkaniach roboczych zorganizowanych przez partnerów niemieckich w sąsiedniej Brandenburgii. Pierwsze spotkanie dotyczyło głównie wymiany doświadczeń oraz uzgodnienia zasad współpracy pomiędzy partnerami z różnych ośrodków. Na drugim spotkaniu gospodarze zorganizowali szkolenie z metod łowienia żółwi oraz zastosowania telemetrii do wyszukiwania ich miejsc lęgowych i zimowisk.

• 
• 
• 
•  

Dzięki sprzętowi wypożyczonemu przez kolegów niemieckich pod koniec 2006 r. udało się nam zlokalizować dwa zimowiska żółwi.

W czasie prac terenowych potwierdziliśmy występowanie 10 żółwi na trzech spośród sześciu stanowisk objętych programem: w rejonie Słubic, Dobiegniewa i Leszna. Najwięcej żółwi (7) zaobserwowano w okolicach Leszna, na terenie nadleśnictwa Karczma Borowa. Ogółem na trzech stanowiskach złowiono 8 żółwi, które zostały dokładnie zmierzone.

• 
• 
•  

Pobrano od nich próbki śliny, która posłuży do badań genetycznych (DNA). Dwa osobniki, które wyposażono w nadajniki doprowadziły nas do miejsc zimowania, które obok miejsc lęgowych, pełnią bardzo istotną rolę w funkcjonowaniu populacji. Pierwsze z nich znajdowało się w śródleśnym olsie, a drugie w zagłębieniu stawu hodowlanego.

• 
• 
•  

Na trzech stanowiskach, w potencjalnych miejscach lęgowych żółwi, zainstalowano data loggery do stałego pomiaru temperatury gleby na głębokości 10 cm (jest to głębokość komory lęgowej).

W ramach działalności edukacyjnej Klub wydał dwa opracowania propagujące program oraz przybliżające biologię i ekologię gatunków, które są nimi objęte:

1. Folder: Ratujmy żółwia błotnego i ginące płazy Europy
2. Książka: Rybacki M., Maciantowicz M. - Ochrona żółwia błotnego, traszki grzebieniastej i kumaka nizinnego (178 stron).